Onbewuste stress veroorzaakt ook stress-symptomen

De kijk op stress begint fundamenteel te veranderen. We kunnen ook onbewust aan stress lijden, tijdens onze slaap en overdag. Hoogleraar psychologie Jos Brosschot wijdt er op 2 december zijn oratie aan.

Stress is wereldwijde epidemie
Psycho-fysiologische mechanismen van stress in het dagelijkse leven. Dat is het aandachtsgebied van de nieuwe hoogleraar. Een actueel onderwerp want stress is volgens de Wereldgezondheidsorganisatie een wereldwijde epidemie. Werkgerelateerde stress veroorzaakt bijvoorbeeld meer dan de helft van de verloren arbeidsdagen en zorgt voor een circa vier maal grotere kans op hart- en vaatziekten.

Onderzoek gericht op stressrespons
Het onderzoek naar stress heeft zich lang gericht op de zogenoemde stressrespons, of vecht- of vluchtrespons. Dat is de reactie op een stressveroorzakende gebeurtenis: op het werk kan dat een pestende collega, een intimiderende baas of een functioneringsgesprek zijn, daarbuiten een trein die net voor je neus wegrijdt, of een ruzie met je partner. Hoe lang duurt het voordat de bloeddruk vervolgens tot normale waarde daalt, en is dat te beïnvloeden? Dat waren de vragen.

Vechten of vluchten: een gezonde reactie
Langzaam is doorgedrongen dat dit type vecht- of vluchtrespons een gezonde, soms levensreddende reactie is, die lang teruggaat in de evolutie. Niks mis mee; de ongezonde kant van stress moet elders worden gezocht. Want wat wij mensen, anders dan dieren, doen, is piekeren rond een stressvolle gebeurtenis: we zijn al ver vóór dat lastige functioneringsgesprek bang en gespannen en breken ons er ook naderhand nog een hele tijd het hoofd over. Dat gaat voornamelijk over wat zou kunnen gebeuren. Dat piekeren heeft lichamelijke gevolgen: hartactiviteit, bloeddruk en het cortisolgehalte gaan omhoog.

Paraplubegrip
Zo kunnen langdurige stressresponsen ontstaan die zich loszingen van directe stressveroorzakende factoren of gebeurtenissen. Die langdurigheid is waarschijnlijk slecht voor de gezondheid. Brosschot en zijn Amerikaanse collega’s Julian Thayer en Bill Gerin bedachten hiervoor het paraplubegrip perseveratieve cognitie (perseveratief betekent ‘voortdurend’, cognitie ‘denken’). Specifiek verstaan de onderzoekers onder het begrip: voortdurend denken aan negatieve gebeurtenissen in het verleden of de toekomst. Ze verwachtten dat er nog meer vormen zouden zijn. En ze kregen gelijk.

Dagdromen
Het verder nadenken over stress zonder directe, aanwijsbare oorzaken, bracht de onderzoekers verder op het pad van de perseveratieve cognitie. Psychologen onderzochten bijvoorbeeld dagdromen – waaraan een mens ongeveer de helft van zijn tijd besteedt. Ze vonden dat die dagdromen voor ongeveer 40% betrekking hebben op positieve zaken, voor 30% op negatieve zaken en voor 30% op neutrale zaken. En dat dat halfbewuste denken over negatieve én neutrale zaken minder gelukkig maakt, gepaard gaand met de sterkere en ongezondere lichamelijk activiteit. Hier is dus ook sprake van perseveratieve cognitie.

Onbewuste stress
Eigen onderzoek leidde Brosschot en zijn collega’s naar het inzicht dat perseveratieve cognitie zelfs kan doorwerken tijdens de slaap; ook dan kunnen we, bijvoorbeeld na een dag piekeren, stress-symptomen vertonen. Aanwijzingen dat dit ook overdag, in waaktoestand, kan gebeuren, maakten de onderzoekers nieuwsgierig naar onbewuste stress overdag.

Altijd in de paraatstand
Moet er eigenlijk wel sprake zijn van een dreiging?, vraagt Brosschot c.s. zich af. Hij en zijn collega’s keken naar chronische stress-situaties zonder aanwijsbare aanleiding. Via eenzaamheid kwamen ze uit bij veiligheid in bredere zin. Dus ook in de betekenis van geborgenheid. Het gebrek aan veiligheid zou weleens voor een aanhoudende stressrespons kunnen zorgen, denken ze. Dat betekent dat de stressrespons als het ware altijd aanstaat, in de paraatstand zou je kunnen zeggen, tenzij deze wordt uitgezet of onderdrukt. Bijvoorbeeld bij een gevoel van veiligheid/geborgenheid.

Gebrek
Het is deze theorie die Brosschot, Godaert, Thayer en Verkuil verder willen gaan uitdiepen. Het onderzoek raakt aan een van de basale behoeften van de mens en kan een bijdrage leveren aan het verklaren van stress als wereldwijde volksziekte. En de volgende vraagt doemt ook al op: ontstaat bij de huidige mens nog steeds bij elke conditie waardoor het lichaam destijds, in de vroege ontwikkeling van de mens, minder goed kon vechten of vluchten, een stressrespons door het gebrek aan veiligheid? En gaat dat zover dat dat bij elke vorm van kwetsbaarheid, inclusief oud of zwaarlijvig zijn, kan voorkomen? Op die fascinerende vraag gaat Brosschot een antwoord zoeken.

Bron: Persbericht Universiteit Leiden