Het nut van angst & somberheid. Inzichten uit de evolutionaire psychiatrie

Johan Atsma recenseert het boek van Randolph M. Nesse

De titel van dit boek, met een zekere tegendraadse inhoud, belooft het nodige. Angst en somberheid, kan dat nuttig zijn? Met de opkomst van evolutionaire geneeskunde, evolutionaire biologie, nieuwe inzichten uit de evolutieleer, het begrip natuurlijke selectie… hoe kan het anders of dat alles leidt ook tot evolutionaire psychiatrie: (…)”het onderdeel van de evolutionaire geneeskunde dat zich bezighoudt met de vraag waarom natuurlijke selectie ons kwetsbaar heeft gemaakt voor psychische stoornissen”. Ziekten en symptomen, kunnen we die begrippen benaderen als verschijnselen die in evolutionaire zin nuttig zijn? Dat is waar het in ‘Het nut van angst & somberheid’ van de Amerikaanse Hoogleraar Psychiatrie en Psychologie Randolph M. Nesse allemaal om draait. Nesse is oprichter/directeur van het ‘Centre for Evolution and Medicine’ en je kunt dus verwachten dat hij goed in de materie zit.

Daar is na het lezen van dit boek geen twijfel over mogelijk want de lezer wordt uitgebreid ingelicht over die evolutionaire psychiatrie. En natuurlijk wil je weten of angst en somberheid nut hebben, al is het maar om daar enige troost in te vinden indien je er zo af en toe of misschien wel vaak last van hebt. Als iets ergens goed voor is, dan verlicht dat besef de last misschien. De titel appelleert aan dat verlangen en het zorgde bij mij voor de nodige nieuwsgierigheid.

Na het lezen van het boek is mijn nieuwsgierigheid niet geheel bevredigd, maar dan loop ik op de zaken vooruit.

In het eerste hoofdstuk wordt uitgebreid ingegaan op psychische stoornissen, symptomen en ziekten. Nesse pleit voor een wat hij noemt zuiver medisch model om te voorkomen dat psychische symptomen als ziektes worden gezien en we dientengevolge op zoek gaan naar specifieke hersenafwijkingen. “Als we de diagnosticering van psychiatrische aandoeningen willen hervormen, zullen we negatieve emoties moeten erkennen als responsen die in bepaalde situaties nuttig kunnen zijn- in ieder geval voor onze genen”. Interessant wordt het vooral wanneer er evolutionaire redenen worden gegeven die kwetsbaarheid voor ziekten verklaren. Nesse weet zes evolutionaire redenen te noemen waarom “lichamen/geesten kwetsbaar zijn voor ziekte”. Hij wil zichzelf de vraag stellen “waarom … natuurlijke selectie eigenschappen (heeft) gevormd die ons kwetsbaar maken voor ziekte?”

Met die vraag gaan we de rest van het boek in en worden gevoelens behandeld en het ‘rookmeldersprincipe’ geïntroduceerd. De rookmelder in de vorm van angst en pijn biedt bescherming tegen een mogelijk groter kwaad. Een vals alarm is in die zin ook niet zo erg. Angst en paniek kunnen functioneren als middelen om het zekere voor het onzekere te nemen en hebben dus wel degelijk een functie. Nesse verluchtigd zijn betoog voortdurend met voorbeelden uit zijn eigen praktijk en haalt ook onderzoeken uit de biologie aan.

“Door mijn opkomende evolutionaire inzicht veranderde mijn aanpak. Ik ging patiënten vertellen dat de panieksymptomen nuttig zijn om aan levensbedreigende gevaren te ontsnappen en dat paniekaanvallen valse alarmen zijn, net zoals het piepen van een rookmelder wanneer de toast aanbrandt. Daarop zei een kwart van mijn patiënten: “dank u wel dokter, dat klinkt zinnig, meer hoef ik niet te weten. Als ik meer hulp nodig heb, bel ik u wel.””

Ook geneugten en gevaren van het sociale leven en ongecontroleerde handelingen en ernstige stoornissen worden uitgebreid in het evolutionaire licht bestudeerd en in de epiloog pleit Nesse ervoor om de evolutionaire “…biologie te gebruiken om psychiatrie te integreren en psychische ziekten te begrijpen”.

De voorbeelden uit de eigen therapeutische praktijk van Nesse en ook talloze voorbeelden uit het dierenrijk verhelderen de materie en maken het boek soms echt interessant. Echter, het betoog dat hij voert wordt bij voortduring ondersteunt en versterkt door het aanhalen van ongelofelijk veel onderzoeksmateriaal en dat is regelmatig wel erg veel van het goede. Er is natuurlijk ook een fors notenapparaat waarin al zijn aanhalingen worden verantwoord. ‘Het nut van angst en somberheid’ blijkt een studieus boek dat niet makkelijk wegleest. Dat is jammer want die titel die beloofde zo veel en leek zo troostrijk. Helaas… zo eenvoudig blijkt het allemaal niet te zijn en over het begrippenkader van de evolutionaire biologie en het zuivere medisch model valt overigens ook nog wel wat discussie te voeren. Wordt ongetwijfeld vervolgd…

Randolph M. Nesse: Het nut van angst & somberheid. Inzichten uit de evolutionaire psychiatrie
Uitgeverij Nieuwezijds; 367 pagina’s inclusief uitgebreid notenapparaat; Prijs € 29.95
ISBN 978 90 5712 478 5

***--