Design dat spreekt tot de verbeelding

De meerwaarde van productdesign voor de ggz

Binnen de ggz draait het vooral om verbale gespreksvormen. Toch is er steeds meer aandacht voor het non-verbale in de vorm van design, zoals games en innovatieve designproducten. Steeds meer industriële vormgevers houden zich bezig met productdesign dat bijdraagt aan het mentale welzijn van mensen. Inmiddels is het een breed terrein geworden. Hierbij is een verschuiving zichtbaar van functionaliteit naar visuele stijl en andere vormen van design.
Dit artikel is het tweede deel van een driedelige serie ‘design & ggz’ en gaat over de wederzijdse relatie tussen geestelijke gezondheidszorg en design. In dit artikel gaat het over productdesign en op welke manier dit bij kan dragen aan een betere geestelijke gezondheid.

De aanpakker

Het is niet meer dan een boekje met een sticker. Project ‘De Aanpakker’ (https://www.reframingstudio.com/projects/de-aanpakker) is een designproject van de Parnassia Groep, bedoeld om mensen te helpen herstellen van hun psychose. Met een sticker die mensen naast hun deurbel kunnen plakken, geven ze aan dat ze bereid zijn een pakketje aan te pakken wanneer de buren niet thuis zijn. Juist dankzij dit minimalistische ontwerp is het erg effectief. Dit kleine gebaar waarbij sociale interactie vereist is, kan hen helpen weer activiteiten op te pakken, waarmee ze nieuwe betekenis en zin in het leven kunnen ervaren. Een voorbeeld hoe productdesign een rol speelt bij herstel van psychische klachten.

Wat is productdesign?

Oorspronkelijk was productdesign bedoeld om functionele producten te ontwikkelen, zoals stoelen, telefoons en ook tafels en bestek. Rond 1980 echter begon er een verschuiving te komen in het design proces. Er werd meer gekeken naar de gebruiker van het product. Wat als je een telefoon ontwerpt maar de gebruiksvriendelijkheid valt tegen? Dan is het ontwerp eigenlijk niet relevant, zo dacht men. Op die manier draaide het niet alleen meer om de functionaliteit van een product, maar ook om de gebruiker. En daarmee kwamen ook de emoties van de gebruiker in beeld. Producten draaien niet alleen om prijs en functie, maar ook om de emotie waarmee het geassocieerd wordt. De manier waarop Dove zichzelf verkoopt is daar een mooi voorbeeld van. Hun verhaal gaat niet om doelmatige verzorgingsproducten, maar vooral over het zelfvertrouwen van vrouwen. Met hun product willen ze dat vrouwen milder oordelen over zichzelf en zichzelf meer accepteren.

Design spreekt tot de verbeelding

Binnen de ggz spelen emoties een grote rol. Emoties leren voelen, signaleren en hier balans in ervaren in je dagelijkse leven is voor menig cliënt een belangrijk thema binnen de behandeling. Veel behandelingen binnen de ggz vinden plaats door gesprekken die met de cliënt worden gevoerd. Toch is het vaak moeilijk om emoties onder woorden te brengen of überhaupt te snappen wat je voelt. Niet alles kan met woorden opgeroepen worden.

Beelden of fysieke hulpmiddelen spreken soms veel meer tot de verbeelding. Nicolette Bodewes is een designer die zich hiervoor inzet met haar ontwerp ‘conversation pieces’ (http://www.nicolettebodewes.com/). Haar ontwerp bestaat uit twaalf objecten die elk een andere vorm hebben en gemaakt zijn van verschillende materialen. De vormen en materialen refereren naar psychologische thema’s en archetypen en kunnen helpen om woorden te vinden voor wat iemand voelt of meemaakt in zijn proces. Voor cliënten die op jonge leeftijd seksueel zijn misbruikt, kan het bijvoorbeeld erg moeilijk zijn om emoties onder woorden te brengen. Door de objecten in de hand vast te houden, contact te maken met de vorm en textuur, kan iemand op een intuïtieve wijze ontdekken wat er in hem of haar omgaat.

Design werkt destigmatiserend

Het mooie van design is dat het een actieve interactie oproept tussen de gebruiker en zijn omgeving. Vormen, kleuren en ontwerp spreken tot de verbeelding en nodigen uit om een eigen perspectief te ontdekken. Een perspectief dat niet leunt op GGZ jargon. En daarmee kan design ook een middel zijn om op een nieuwe, de-stigmatiserende manier naar psychisch lijden te kijken.

De Yucelmethode (https://www.yucelmethode.nl/) is daar een krachtig voorbeeld van. Met behulp van gekleurde blokken die staan voor draaglast, een balk die de draagkracht verbeeld en pijlers die daaronder staan, brengt iemand zijn eigen narratief in beeld. Op een spelmatige, intuïtieve manier worden er nieuwe perspectieven opgeroepen. Met dit bouwwerk komt niet de stoornis, maar iemands hele leven in beeld. Aspecten van psychisch lijden, zoals een beperkt sociaal netwerk of angst, worden tastbaar. 

Game-design

Ook games zijn bij uitstek een manier om tot de verbeelding te spreken. Game-designers investeren steeds meer in games die speciaal bedoeld zijn voor mensen die worstelen met psychische problemen, zoals (sociale) angst, slapeloosheid of boosheid. Zulke games hebben een groter bereik, want ook mensen die geen beroep doen op de ggz kunnen zo met hun psychische problemen aan de slag. Vooral jongeren met angstklachten die niet snel een beroep doen op hulp binnen de ggz hebben hier baat bij.

Emily Mitchell was zelf zo’n jongere met langdurige angstklachten. Ze ontwierp de game Fractured Minds (https://www.youtube.com/watch?v=0D5pbAZpg_Y), waarmee ze meteen de Young Game Designer award won. Via zes hoofdstukken reizen spelers door de menselijke psyche en komen daarbij verschillende aspecten van psychisch lijden tegen. Het tweede hoofdstuk bijvoorbeeld gaat over eenzaamheid en Mitchell gebruikt hierbij de symbolische setting van een verjaardagsfeestje waar niemand op bezoekt komt. Zo verbeeldt deze game de eenzaamheid die mensen met angst of een depressie kunnen voelen. In deze tijd, ironisch genoeg geen uitzondering meer. De game toont ook comments van andere gebruikers, waardoor de speler weet niet de enige te zijn met dit probleem.

Design draagt bij aan herziening ggz

Inmiddels is er binnen de ggz steeds meer de roep om verandering. De lange wachtlijsten en stoornisgerichte aanpak lopen tegen grenzen aan. Wat mij betreft komt er een holistische kijk op de mens met zijn psychisch lijden. ‘Redesigning Psychiatry’, ook genoemd in het vorige artikel (https://www.ggztotaal.nl/nw-29166-7-3863154/nieuws/architectuur_levensgeluk_als_ontwerp.html?page=1), werkt bijvoorbeeld met ontwerpers omdat ze zien dat design helpt bij het maken van die omslag. Design biedt ruimte, omdat dit psychisch lijden als interactie-probleem ziet, in plaats van als aandoening.

In het volgende artikel zal verder doorgegaan worden op de rol die design heeft als social design, waarbij design een krachtig middel is om psychische kwetsbaarheid op een nieuwe of andere manier te beleven.

Joanne van Rossum studeerde filosofie en werkt als SPV in de ambulante specialistische ggz voor volwassenzorg.

Dit artikel is eerder in GGZ Totaal gepubliceerd op 12 april 2021 als onderdeel van een serie van drie. De andere twee artikelen:

- Een microstaat met eigen vlag en fritessaus (https://www.ggztotaal.nl/nw-29166-7-3875632/nieuws/een_microstaat_met_eigen_vlag_en_fritessaus.html?page=1)

- Architectuur: levensgeluk als ontwerp (https://www.ggztotaal.nl/nw-29166-7-3863154/nieuws/architectuur_levensgeluk_als_ontwerp.html?page=2)