De bange mens, mijn zoektocht naar de bron van onze angsten

Johan Atsma recenseert het boek van Daan Heerma van Voss

Na een aantal intensieve leessessies leg ik ‘De bange mens’ van Daan Heerma van Voss terzijde. Ik ben onder de indruk, maar waar zit hem dat nou in. Inhoudelijk biedt het mij geen nieuwe of vernieuwende inzichten, de bron van onze angsten is niet aangeboord. Wel heb ik een fijn en indringend boek gelezen, met voor mezelf de nodige herkenning. Herkenning is er wel vaker als je een GGZ gerelateerd boek leest, iedereen kent zichzelf wel als iemand die links of rechts van het normale midden functioneert in het geestelijk welzijn en daarmee misschien tegen een stoornis of een afwijking aan schurkt. In mijn geval gaat de herkenning een stapje verder en neigt het tot erkenning van processen die ik bij mezelf herken, omdat Heerma van Voss ongeremd, zonder gêne, (althans zo komt dat over) vertelt over wat er in hem beweegt, wat hij aan zichzelf beleeft en hoe dat effect heeft op anderen en in ieder geval op zijn relatie. Daardoor is de kans groot dat hij de lezer raakt, in ieder geval raakt hij mij. En daarmee blijkt opnieuw dat een recensie vaak een echo is van het boek. Gelukkig maar…

‘De bange mens’ is een poging om de angsten die Heerma van Voss zelf doorleeft niet zozeer te temmen als wel te leren kennen. “(…) het idee van een reis, een reis naar wat angst precies is, waar het fenomeen vandaan komt, wat we ervan kunnen leren, wat we ermee moeten. Een onderzoek naar mijn angsten is een onderzoek naar angst in bredere zin, besef ik meteen.” En zo gaat Heerma van Voss letterlijk en figuurlijk op reis  ten gevolge van het besluit van zijn vriendin om in ieder geval tijdelijk ergens anders te gaan wonen. Een reis naar de oorsprong van angst.

Zo gaat Heerma van Voss op creatieve wijze, vaak ingebed in persoonlijke belevenissen en ontmoetingen in op allerlei denkbare aspecten van angst. Eerst probeert hij zijn eigen angst onder woorden te brengen terwijl hij in een primitieve vakantiewoning in Frankrijk verblijft. Na dat startschot komen in het boek diverse theorieën en ervaringsdeskundigen aan bod. Darwin komt langs en vele andere schrijvers en denkers die zich ooit bezig hielden met angst. Heerma van Voss trekt geen onverwachte blikken met kennis open, maar weet dát wat in de loop der eeuwen aan denken en doen rondom angst is gepasseerd in een prettig leesbaar en nieuwsgierig makende manier te verwoorden. Het legt de kennis die je misschien wel had, overzichtelijk op tafel en inspireert op die manier om ook zelf je antennes weer op scherp te stellen.

Een belangrijk beeld dat door het gehele boek een rol blijft spelen is de metafoor van de plank over een beek die volgens de 17e eeuwse denker Robert Burton laat zien dat de verbeelding sterker is dan de rede. In het donker liep iemand probleemloos over de plank naar de overkant van een wilde beek, maar werd de volgende dag, toen hij zag waar hij overheen was gelopen zo bevangen door angst dat hij had kunnen vallen dat hij dood neerviel. Het beeld van de plank en de beek kan in allerlei opzichten worden ingezet om angst te beschrijven. Heerma van Voss gaat daarnaast in praktische zin op zoek naar de geschiedenis van de angst in zijn eigen familie. Angst en een mogelijk genetisch verband komt langs en dan is het ‘nature-nurture’ debat niet ver weg. Helder en eenvoudig uitgelegd laat Heerma van Voss zien hoe complex dat debat eigenlijk is. Zelfs Batman komt langs, mooie passages voor wie ook de oorspronkelijke televisieserie kent uit de 60er jaren. Batman is getekend door angst in zijn jeugd en dat kan Heerma van Voss goed gebruiken om te reflecteren op de invloed van kinderjaren en de koppeling tussen angst en agressie.

Langzaam komen we dan in de moderne tijd waarin Angst een stoornis wordt, een diagnose in de DSM 5. “De geboorte van een ziekte” heet dat hoofdstuk en aan de hand van een contact met iemand met een angststoornis komen ook de medicijnen die tegenwoordig zo ruim voor handen zijn aan bod. Kritische noten worden gekraakt: “… tegenwoordig maken psychiaters het zichzelf vaak gemakkelijk door tegen hun patiënten te zeggen dat ze last hebben van een ‘chemische disbalans ’in hun hersenen, die dan zou worden verholpen door een pilletje. Maar wat dan precies uit balans is, hoe een balans er überhaupt zou uitzien en welke rol antidepressiva precies spelen in het herstellen ervan, dat weet niemand.” Heerma van Voss benoemt de bedenkelijke rol van de farmaceutische industrie en het verschijnsel dat we met zijn allen ook steeds angstiger worden in een maatschappij waarin succes een recht schijnt te zijn. Steeds gluurt Heerma van Vos’ eigen beleven om de hoek kijken.

“De afstand tussen het leven dat ik wilde leiden en het leven dat ik aan het leiden was, werd elke dag groter. Elke dag werd mijn leven ongeleefder. Misschien zou ik de afstand nooit meer kunnen overbruggen.”

De waarde van “De bange mens” schuilt vooral in het persoonlijke verhaal dat zonder opsmuk wordt verteld terwijl Heerma van Voss ondertussen met zijn zoeklicht zijn licht laat schijnen over wat Angst is of zou kunnen zijn. Of dat een brug legt tussen de angstige mens en zijn partner? Dat blijft aan het eind van dit boek nog steeds de vraag.

Daan Heerma van Voss: ’De bange mens, mijn zoektocht naar de bron van onze angsten’
Uitgeverij Atlas Contact; 335 pagina’s incl. bronnen overzicht; prijs € 22,99; ISBN 978 90 450 4368 5