Oproep aan professionals: leer psychisch geweld herkennen

Een blog van een voormalig sociotherapeut en ervaringsdeskundige psychisch geweld.

Als voormalig slachtoffer van psychisch geweld zou ik graag bij elke professional het fenomeen dwingende controle (coercive control) onder de aandacht willen brengen, in Nederland nog veel te weinig bekend. De kans is groot dat het ook in jouw werkgebied plaatsvindt. Als je het leert herkennen en weet welke stappen je kan zetten, kan dat een enorm verschil uitmaken voor de slachtoffers die erbij betrokken zijn.

Momenteel ben ik deels hersteld van een heftige periode van coercive control. Ik heb hiervoor in de zomer van 2019 hulp gezocht bij een ggz-instelling, waar ik tegen een aantal pijnlijke obstakels aangelopen ben. Door vele ervaringen te lezen en te horen van andere ervaringsdeskundigen, heb ik gemerkt dat dit obstakels zijn die vaak voorkomen.

Leerstof in opleiding zeer beperkt

Coercive control is vaak nog onbekend binnen de hulpverlening. Daarnaast blijken er veel misverstanden te bestaan over psychische mishandeling, waardoor de impact en geleden immateriële schade vaak worden onderschat. Als voormalig sociotherapeut, werkzaam op een afdeling met mensen met een persoonlijkheidsstoornis waaronder narcistische persoonlijkheidsstoornis, antisociale persoonlijkheidsstoornis en psychopathie (ironisch maar waar), kan ik dit beamen, deze misverstanden leefden destijds ook bij mij en ook bij mijn collega’s.

Ik wist toen nog niet eens dat coercive control bestond of dat de meeste plegers ervan gekenmerkt worden door voorgenoemde stoornissen (van trekken tot een gediagnosticeerde stoornis). De leerstof in mijn opleiding hierover was zeer beperkt. Ik had destijds ook niet kunnen bedenken dat ik ondanks mijn werkervaring, in de privésfeer slachtoffer zou worden van psychische mishandeling.

Gaslighting

De benadering van cliënten die slachtoffer zijn (geweest) van coercive control, blijkt vaak hetzelfde te zijn als bij cliënten die zich melden met andere hulpvragen. Er wordt uitgegaan van eigen verantwoordelijkheid en eigen aandeel, m.a.w. er wordt enkel uitgegaan van normale criteria. Echter, alle logica die in het normale menselijke verkeer en in normale situaties gelden, gaat in een dergelijke situatie van structurele mishandeling niet op. Dat komt onder andere doordat de pleger zich vaak bedient van gaslighting, een ernstige vorm van psychische mishandeling, waarbij het slachtoffer bewust in de war wordt gemaakt zonder te snappen wat er gebeurt en waarbij er door de pleger bewust heftige emoties worden opgeroepen. Het gevolg is dat het slachtoffer gaat twijfelen aan zichzelf, aan de realiteit en zich nergens meer zeker van voelt (zoals te zien is in de film Gaslight, vandaar de term). Men raakt in een staat van chronische verwarring en weet niet meer wat waar is en wat niet, wordt achterdochtig, labiel en het fnuikende daarvan is, dat men niet snapt waarom, omdat er geraffineerd en sluw met de waarneming van het slachtoffer wordt gespeeld.

Sterker nog, de dader weet het steeds zo te draaien, dat het slachtoffer de oorzaak van de labiliteit bij zichzelf gaat zoeken. Er gebeuren allerlei zaken die zo ongrijpbaar zijn, waar niet de vinger op te leggen is, bij een persoon die men heeft leren kennen als uiterst charmant, geïnteresseerd, waar goede gesprekken mee te voeren zijn en die zich in de beginfase presenteert als een uiterst goede ‘catch’. Precies dít is voor de empathische mens moeilijk te bevatten; men gaat immers altijd uit van het goede in de mens. Zo zitten normale empathische mensen in elkaar en zo zitten ook onze hersenen in elkaar. Plegers weten dit en maken daar gruwelijk misbruik van.

Niet alleen in relaties, maar ook kinderen, op de werkvloer, vriendschappen, buren.

Binnen coercive control is er ook sprake van andere vormen van manipulatie, dreigen, intimidatie, pathologisch liegen, het constant afwisselen van signalen, het aantrekken /afstoten, de stiltebehandeling, extreme controlebehoefte, de omgeving van het slachtoffer tegen hem of haar uitspelen en zwart maken. Opvallend is dat de omgeving van het slachtoffer vaak de indruk heeft dat het hier gaat om een charmant en heel normaal persoon. Na het beëindigen van een relatie gaat de pleger vaak over tot stalken, soms ook doodsbedreigingen wat in extreme gevallen ook werkelijk kan leiden tot de dood.

Ook fysieke mishandeling en seksuele mishandeling komen voor, als ook financiële uitbuiting en ouderverstoting. Coercive control vindt niet alleen plaats in relaties, maar ook naar kinderen toe in het gezin, op de werkvloer, vriendschappen, buren.

Juist deze vorm van mishandeling is iets wat erg onbekend is, waardoor de impact vaak enorm wordt onderschat. Het gevolg van de benadering van eigen verantwoordelijkheid en eigen aandeel in therapie, is dat een cliënt vaak huiswaarts keert met misplaatste gevoelens van schuld en schaamte, omdat men zich ten onrechte verantwoordelijk gemaakt voelt voor de mishandeling. Dit roept niet zelden frustraties, verdriet, eenzaamheid en sombere gevoelens op; net als tijdens de mishandeling krijgt het slachtoffer ook nu weer het signaal: het ligt aan jou. Veel ervaringsdeskundigen vertellen verhalen hoe dit hun diep heeft geraakt.

’Je hebt het zelf toegelaten’

Het was bij mij niet anders. De uitspraak “je hebt het zelf toegelaten”, was voor mij een flinke klap in het gezicht en hakte er diep in. Mijn staat van “zijn” was verschrikkelijk toen ik de therapie afsloot. Ik voelde me zo ontzettend alleen met mijn verdriet, ik was wanhopig en gefrustreerd. Het ging gewoon helemaal niet goed met me, ik was getraumatiseerd. En het ergste was, dat ik me in die tijd heb afgevraagd wat ik überhaupt nog toevoegde in het leven van de mensen om me heen. Mijn interesse in het leven was voor een groot deel helemaal verdwenen. Ik voelde me ontzettend in de steek gelaten door de therapeut, omdat ik me niet alleen niet gehoord voelde, mijn verlies van interesse in het leven werd ook niet serieus genomen.

De ervaring wijst uit dat vaak wordt verondersteld dat cliënten psychische mankementen en/of een laag zelfbeeld hebben, anders waren zij nooit slachtoffer geworden van deze mishandeling. Dit is zeker niet correct en de zaken worden daarmee omgedraaid. Het is niet de cliënt waarbij iets mankeert of ontbreekt (al is er natuurlijk altijd de mogelijkheid van en-en), het is de pleger die structureel enkele naasten in zijn/haar omgeving wil ondermijnen, onder controle wil houden en als het ware wil ‘besturen’, om zo het eigen leven aan te kunnen.

Ik hoop van harte dat je je verder wil verdiepen in coercive control en hoe slachtoffers die hiermee te maken hebben ondersteund kunnen worden. Het kan zoveel leed voorkomen als hulpverleners weten hoe te handelen in een situatie van psychisch geweld.

Meer informatie is onder andere te vinden op de website van Het Verdwenen Zelf (https://professionals.verdwenenzelf.org/). Daar is dit blog (https://professionals.verdwenenzelf.org/2021/oproep-aan-professionals-leer-psychisch-geweld-herkennen/) ook eerder geplaatst.