'We zijn gewend alles in taal uit te drukken'

Susanna Bloem maakt ‘onderzoeksmuziek’ over tijdbeleving in psychiatrie

‘Tijdonderzoekster’ wordt ze genoemd. Maar wat Susanna Bloem in haar promotieonderzoek doet, is veel breder dan dat. De komende jaren werkt ze naar eigen zeggen aan ‘een onderzoeksproject waarin wetenschapsgeschiedenis, filosofie, muziekcompositie en psychiatrie samenkomen om een antwoord te geven op een concreet probleem in de samenleving’. Dat concrete probleem is de toename van depressies, burn-outs en andere vormen van psychisch lijden. Bloem onderzoekt nu of het antwoord ligt in therapeutische gesprekken over tijdsbeleving. Daarvoor zet ze haar eigen muziekcomposities in. Die zijn gebaseerd op de debatten van ‘vergeten’ Duitse en Nederlandse psychiaters uit de jaren dertig van de vorige eeuw. 

Bloem deed haar masterstudie naar het begrip tijdsbeleving bij de Nederlandse psychiater Paul Theodoor Hugenholtz en de Duitse psychiaters van de ‘Wengener Kreis’ in de eerste helft van de twintigste eeuw. In 2017 publiceerde zij daarover het artikel Hoe ‘tijd’ psychiatrie opnieuw betoverde (https://www.researchgate.net/publication/326227632_Hoe_) in Tijdschrift voor Wetenschaps- en Universiteitsgeschiedenis Studium. Volgens die fenomenologische psychiaters leven mensen in vier ‘tijdvormen’: 1. de wereldtijd (natuur, dag en nacht, eb en vloed), 2. de kloktijd, 3. de ‘beleefde tijd’ (zoals die wordt ervaren door het individu) en 4. de menselijke tijd (bijvoorbeeld iemands levensverhaal). Deze niveaus kunnen elkaar tegenwerken of ‘uit de pas’ lopen. Daarin kan de sleutel liggen voor de verklaring van filosofische fenomenen, maar ook van psychisch lijden als depressies of burn-outs.

Dit promotieonderzoek is een vervolg daarop. Susanna Bloem: “Het dient niet om te onderzoeken of de ideeën van deze psychiaters verouderd of nog actueel zijn. Ik stel de vraag of ze vandaag de dag werkbaar zijn als oplossing, bijvoorbeeld voor wat Trudy Dehue ‘de ‘depressie-epidemie’ noemt.”

Open science

“Een belangrijke reden dat de psychiaters van de Wengener Kreis nu vergeten of in onbruik zijn geraakt zijn ligt in de taal”, legt Bloem uit. “We zijn nu gewend in de wetenschap, ook in de psychiatrie, om alles in taal uit te drukken. Taal fixeert abstracte dingen als ware dit objecten. We zijn gedwongen om dingen aan elkaar te vertellen door instrumentele taal, zoals in dit artikel. Maar een ‘vloeiend’ begrip als tijdsbeleving laat zich niet fixeren tot een object waarover je het kunt hebben. Daarvoor zijn andere manieren van uitdrukken nodig.” Voor Susanna Bloem is muziek daarvoor het meest geschikt. Ze is van huis uit opgegroeid met klassieke muziek en speelt cello en piano.

In haar onderzoekproject met de naam ‘Tussentijd’ (https://tussentijd.sites.uu.nl), werken collega’s van onder andere de Universiteit Utrecht, het Descartes Centrum voor wetenschapsgeschiedenis en wetenschapsfilosofie, UMC Utrecht, Erasmus MC en Koninklijk Conservatorium Den Haag samen. Haar promotor is hoogleraar psychiatrie Jim van Os en ze krijgt begeleiding van Calliope Tsoupaki, die tot voor kort Componiste des Vaderlands was. ‘Tussentijd’ is geheel in de geest van Open Science, een internationale beweging die volgens de definitie van de EU en in Nederland onder meer NWO staat voor ‘een meer open en participatieve onderzoekspraktijk waarbij publicaties, data, software en andere vormen van wetenschappelijke informatie in een zo vroeg mogelijk stadium gedeeld worden en voor hergebruik beschikbaar gesteld worden’. 

Bij Susanna Bloem betekent dat concreet dat zij aan de hand van haar muziek experimenten aangaat met verschillende doelgroepen, zo legt ze uit. “Ik laat een compositie horen en vervolgens gaan we in gesprek over wat de muziek met iemand doet of wat iemand hiervan leert. Alle input die ik daar uit krijg, neem ik weer mee in het vervolg van mijn onderzoek. Ik ben dit proces aan het ontwikkelen tot een methodiek die het mogelijk maakt om mijn composities in te zetten in de spreekkamers. Uiteindelijk willen we onderzoeken hoe dit kan werken in de reguliere psychiatrie.” Bloem organiseert dit soort gesprekken zowel in open als in besloten setting. “Per doelgroep bereidt ik me grondig voor. Ik heb dit nu gedaan met kinderen en met bestuurders. Nu werk ik samen met ervaringsdeskundigen. Ik vraag niet heel concreet wat zij hebben doorgemaakt. Het zijn vooral mensen die in een depressie of een burn-out zijn beland. Ik zit nog niet in een fase van mijn onderzoek dat ik heel strikt ben op het selecteren in diagnoses.”

Vertalen

Het vertalen van de kennis uit de stoffige boeken van de oude psychiaters naar moderne composities, is een onderzoeksproces op zich, legt Bloem uit. “De basis is telkens literatuuronderzoek. Die vul ik aan met input uit gesprekken met betrokkenen, zodat ik geen dimensies mis. Ik heb als mantelzorger met psychisch lijden te maken gehad, maar de inbreng en feedback, nu van Jim van Os en straks van meerdere behandelaren en patiënten is uiteraard essentieel.” Het lijkt paradoxaal om dit analytische werk om te moeten zetten in zoiets ‘gevoeligs’ als muziek, maar volgens Susanna Bloem is dat helemaal niet zo. “Die werelden liggen dichter bij elkaar dan je denkt. Muzieknotatie is heel abstract en ambachtelijk, terwijl ik in mijn tijdsonderzoek juist heel veel persoonlijke ervaringen mee kan nemen.”

Metaforen

Bloem zit nog midden in het proces van componeren. “Ik heb nu twee afgeronde composities en daarnaast heel veel onderdelen voor andere stukken die ik nog aan het onderzoeken ben. De compositie ‘Vast’ gaat over mensen die metaforisch gezien klem zitten in verschillende tijdvormen.” De wereldtijd klinkt daarin onheilspellend, slepend en zwaar. De kloktijd is oordelend en staccato. Daaroverheen klinken de dromerige zangpartijen die ‘het ik’ vormen. De tweede compositie is ‘Open’ en gaat onder andere over de open houding die mensen in therapie – en vooral ook wetenschappers of psychiaters – moeten hebben. Het eindigt met een verklanking van een sprong in het diepe. (Die is overigens ook te zien in een teaser die ze met visueel kunstenaar Douwe Dijkstra maakte bij het project: een YouTube-filmpje op de tussentijd website (http://www.tussentijd.nu).

Susanna Bloem was onlangs te gast in het NPO Radio 1-programma ‘De Nacht van…’ (https://www.nporadio1.nl/podcasts/de-nacht-van/64623/9-tijdonderzoeker-susanna-bloem-kruipt-de-tijd-of-vliegt-ie) en daarin is goed te beluisteren hoe ze de composities heeft opgebouwd en wat ze met mensen doen. In de volgende compositie waar ze aan werkt staat de rol van de ‘naaste van’ of de ‘getuige bij’ iemand met psychisch lijden centraal, zo legt de onderzoekster uit. “Het belangrijkste in mijn muziek zijn metaforen, die ervaringen en beelden bij iemand oproepen. Daaraan is veel behoefte. Ze kunnen helpen bij het aangaan van gesprekken. Het is onderdeel van mijn onderzoek om uit te vinden hoe zo’n metafoor – in een baspartij, zang, een pluk aan een snaar – precies werkt. Ik vind dat best een uitdaging. Er is heel veel muziek gemaakt waarin het thema Tijd centraal staat, maar ik probeer muziek te componeren die specifiek aansluit bij de ervaringswereld van patiënten of ervaringsdeskundigen. Maar gezien de reacties die ik terug krijg tijdens mijn eerste experimentele sessies, denk ik dat ik op het juiste spoor zit.” 

Gesprek

“Ik ben heel benieuwd welke perspectieven dit onderzoek gaat opleveren en wat voor invloed die gaan hebben op de ggz in de praktijk”, zo besluit Bloem. “In evaluaties met ervaringsdeskundigen hoor ik dingen als ‘ik krijg mijn eigen belevingen weer terug, maar dan in een andere vorm’. Van mensen uit de omgeving, bijvoorbeeld uit een gezin waarin iemand depressief is, hoor ik dat ze de openbare sessies die ik doe op evenementen samen willen bezoeken. ‘Omdat we het er samen nooit over hebben’, zeggen ze dan. Allebei die reacties vind ik interessant. Ze geven aan hoe belangrijk het voeren van een gesprek is. Dat is waar Tussentijd om draait.”

Susanna Bloem geeft op 16 februari de openbare sessie ‘Leven in het nu? Grip op tijd’ (https://www.sg.uu.nl/agenda/2022/leven-het-nu) in het Studium Generale-programma van de Universiteit Utrecht.