Dodelijke gekte, over moordenaars met een stoornis

Johan Atsma recenseert het boek van Bisschop en Herderschee

Moord is een misdrijf tegen het leven gericht en in ons strafrecht daarmee een van de zwaarste misdrijven, aldus de website Wet & Recht. Maar wat betekent het begrip Moord nou eigenlijk? Dat blijkt nog niet zo eenvoudig te definiëren. Er bestaat in ons strafrecht moord, doodslag, dood door schuld, uitlokken van moord. Telkens een variatie op het thema dat er iemand gestorven is en dat een ander daar schuldig aan is. En als het nou per ongeluk was?  Of te begrijpen na jarenlange mishandeling door het slachtoffer. Of was het in opdracht van een ander? Of zelfverdediging?

Bovendien valt er ook nog te twijfelen over de intenties van de moordenaar. Was het een welbewuste actie, was het een niet bedoeld effect van een pak slaag, was de dader wel bij zinnen of was de dader enigszins in de war, psychotisch of aan het slaapwandelen? (ja, zelfs dat kan!) Moordde de moordenaar ten gevolge van een stoornis of onder invloed van een stoornis en kunnen we daarmee dan vaststellen dat de maat van schuld niet eenduidig vast te stellen is? Zowaar, de rechter heeft geen eenvoudige taak en de officier van justitie en de advocaat van de dader kunnen aan de slag met het bepalen van de waarheid. Dat is een ingewikkelde klus met de wet als uitgangspunt en de hete adem van de publieke opinie in je nek.

En welke straf past er dan het best bij het gegeven oordeel? Ook dan zijn er verschillende opties: een lange gevangenisstraf, een levenslange gevangenisstraf en/of een behandeling in een kliniek: TBS (ter behandelstelling van de regering) die telkens met drie jaar verlengd kan worden en bij gebrek aan behandelsucces kan uitdraaien op een levenslange behandeling.

Met dilemma’s omhangen onderwerp

Voor Lotje Steins Bisschop en Rosalien Herderschee, de auteurs van ‘Dodelijke gekte’ was het een uitdaging om met name het psychiatrisch aspect aan sommige moordzaken eens grondig in al zijn aspecten onder de loep te gaan nemen en daarmee gingen ze niet over een nacht ijs. Elk mogelijk standpunt in dit met dilemma’s omhangen onderwerp wordt beschreven en onderzocht.

“Als journalist (Rosalien) en schrijver/filosoof (Lotje) zijn we allebei geïnteresseerd in de manier waarop menselijk gedrag onze maatschappij vormgeeft, én andersom. De wijze waarop we omgaan met moordenaars met een stoornis zegt veel over onze samenleving. Het werpt licht op onze fundamentele ideeën over ziek en gezond, goed en fout, normaal en abnormaal, verantwoordelijkheid en schuld -zaken die zich niet laten vangen in harde categorieën, maar meestromen met een vloeibare werkelijkheid. Het zijn bovendien kwesties die niet alleen over daders gaan, maar over alle mensen- met moordenaars met een stoornis zijn ze alleen wel fors uitvergroot.”

Daarnaast zijn Steins Bisschop en Herderstee naar eigen zeggen mateloos gefascineerd door het feit dat wat je ook over de moordenaar kunt vaststellen,  “…de moord zelf is toch echt eenrichtingsverkeer. Daar is niks wazigs of ‘glijdends’ aan – het is definitief. Dit contrast tussen dader en daad boeide ons vanaf het begin.”

Slecht of gek?

In klare taal werken ze vervolgens deze fascinatie uit vanuit vier verschillende invalshoeken: In het eerste hoofdstuk “Slecht of gek? wordt deze essentiële vraag grondig en via allerlei mogelijke invalshoeken belicht. Daarbij worden casus als voorbeeld genomen die voor de meeste mensen wel bekend zijn. In dit geval bijvoorbeeld wordt ingegaan op de zaak van Andres Breivik, de Noor die 77 mensen vermoordde vanuit een politieke motivatie die je ook als een paranoïde waan zou kunnen kenschetsen. Verhelderend in dit hoofdstuk is de aandacht die wordt gegeven aan het werk van Pro Justitia rapporteurs, gespecialiseerde gedragsdeskundigen, psychologen of psychiaters die bij een verdachte onderzoeken of er sprake is van een psychische stoornis en of die stoornis van invloed is geweest op de moord. Dat resulteert in de Pro Justitia rapportage waarop de rechtbank haar oordeel goeddeels zal baseren. Lotje Steins Bisschop loopt enige tijd met een rapporteur mee. TBS, de behandeling die in Nederland wordt gehanteerd als er inderdaad ‘gekte’ een rol heeft gespeeld wordt in dit hoofdstuk uitgebreid tegen het licht gehouden. Ook hier wordt iemand uit de TBS praktijk ingezet om duidelijkheid te verschaffen.

Bewijsvoering

Het tweede thema behandelt de daad zelf: ‘Misdrijf of ongeluk?” en daarin blijkt dat bewijsvoering van moord soms heel ingewikkeld kan liggen. Ook in dit hoofdstuk weer heldere en vooral praktische uitleg die de nuances van ons strafrecht laat zien en de rollen van de verschillende actoren daarin.

Is er wel sprake van vrije wil?

Thema drie gaat in op het begrip vrije wil: “Vrije wil of vrije voeten?” Is er wel sprake van vrije wil? Zijn wij ons brein?  In Amerika gaat iemand uiteindelijk vrijuit na de moord op zijn schoonmoeder en het ernstig verwonden van schoonvader in een toestand van slaapwandelen. Hij wordt vrijgesproken nadat de rechter vaststelde dat er sprake was van een ongeluk. En wat te denken van de moordenaar met een hersentumor. Is hij of zijn tumor schuldig aan de door hem gepleegde massamoord? Is de intentie of het gevolg maatgevend? Kunnen we de dader loskoppelen van zijn of haar brein. En als dat kan, waar ligt dan de grens.

Feit of fictie: beeldvorming

Thema vier getiteld “Feit of fictie?” gaat tenslotte in op beeldvorming. Wie kent niet de door de Engelse acteur Anthony Hopkins vertolkte slissende seriemoordenaar uit de film ‘The Silence of the Lambs’.  Hannibal, ‘the cannibal’ Lecter is het cliché waarin maar weinig echte moordenaars blijken te zijn gegoten. “Hoe de klei ook gemodelleerd wordt, het beeld is nooit definitief, zelfs niet als de rimpeltjes in het moordlustige gezicht aandoen als onbuigzame groeve. Want onze eigen blik, dié is misschien wel het meest plooibaar.” Ook dit hoofdstuk kent weer de nodige voorbeelden die complexe materie inzichtelijk maken.

‘Dodelijke gekte’ blinkt uit in het verduidelijken van het functioneren van ons strafrecht vanuit de invalshoek van de ‘’moordenaar met een stoornis”. Het blijkt een heel handig uitgangspunt te zijn om complexe materie in onze rechtspraak te verhelderen en te nuanceren waar we allen al snel geneigd zijn tot een oordeel zonder al te veel verstand van zaken. Als (voormalig) docent Burgerschap zou ik dit boekje direct in willen zetten als lesmateriaal  voor een thematische lessenreeks over Psychiatrie, strafrecht en TBS.

Lotje Steins Bisschop en Roselien Herderschee: ’Dodelijke gekte, over moordenaars met een stoornis’.
Uitgeverij Atlas Contact; 223 pagina’s inclusief bronnen en verantwoording; prijs € 22,99.
ISBN 978 90 450 4866 6

Lees ook andere recensies van Judith de Roos en Johan Atsma (https://www.ggztotaal.nl/tp-29166-2/recensie)