De dwangbuis, een geschiedenis van beknelling en bevrijding in de psychiatrie

Johan Atsma recenseert het boek van Koos Neuvel

‘De dwangbuis’, het nieuwe boek van Koos Neuvel pakt het begrip dwang in de ggz bij de horens en legt het kritisch op de onderzoekstafel in een betoog van ruim 400 pagina’s, om te eindigen met “Ik doe mijn best om het voor me te zien: ooit zal er korte metten worden gemaakt met de dwang. En zullen we verbaasd terugblikken opdat (sic) we dit eeuwenlang wel hebben toegestaan. Kunnen we het ons niet eens meer voorstellen.”

Heel erg optimistisch klinkt dat vooralsnog niet en in de pagina’s daarvoor wordt op indrukwekkende wijze duidelijk gemaakt waarom Neuvel tot die slotopmerking komt. 

Koos Neuvel is journalist en schrijver met een open blik op de GGZ, eerder verscheen van hem ‘Alzheimer, biografie van een ziekte’ en samen met Caroline de Pater schreef hij ‘’t is hier een gekkenhuis’ over de afbouw van grote GGZ instituten.  Daarna publiceerde hij ‘Nora @ Co: zeven meisjes in een eetstoornistragedie’. In dat laatste boek speelde zijn dochter Nora een belangrijke rol, zij overleed uiteindelijk op 18 jarige leeftijd aan anorexia na een martelgang in de hulpverlening. Neuvel weet dan ook waarover hij spreekt als hij het heeft over dwang in de GGZ. Hij is  deskundig op dat gebied en daarnaast heeft hij een indringende ervaring met het uiteindelijk fatale proces rond de anorexia van zijn dochter. Dat laatste heeft hem aan het denken gezet over het gebruik van dwang en de zorgdilemma’s die daarin een grote en onvermijdelijke rol spelen. Met enige regelmaat komt hij dan ook terug op zijn persoonlijke ervaringen in het ziekteproces van zijn dochter en deelt daarmee op indringende wijze de dillema’s die dwang in de zorg met zich mee dragen.

Geen eenduidig antwoord

De subtitel van ‘De dwangbuis’ luidt: ‘een geschiedenis van beknelling en bevrijding in de psychiatrie’. Het boek start met de ontwikkelingen in de 18e eeuw in Frankrijk die leidden tot wat we nu de geestelijke gezondheidszorg noemen, specifieke zorg voor mensen die op mentaal gebied lijden aan, ja wat eigenlijk. Alleen die discussie al wordt tot op heden nog steeds gevoerd en er is nog steeds geen eenduidig antwoord op te geven, ook al wordt dat door sommigen wel beweerd. Het idee over wat er aan de hand is met iemand met mentale, geestelijke problemen heeft in de afgelopen paar honderd jaar dan ook geleidt tot verschillende manieren van omgaan met en het op verschillende wijze willen werken aan een mogelijke genezing. En dat dwang daarin met enige regelmaat tot op de dag van vandaag een grote rol speelt is geen openbaring maar doet de wenkbrauwen wel fronsen. Dankzij het historisch overzicht van allerlei gedwongen behandelingen die in de GGZ aan de orde zijn geweest en dat plaatsen in het perspectief van de ideeën over ziekte en genezing die daaraan ten grondslag lagen, schetst Neuvel een kritisch beeld van de onmacht die tot op heden lijkt te heersen in de psychiatrie.

Pinel

Neuvel duikt in de historie van de geestelijke gezondheidszorg en begint met de Franse psychiater Pinel die in die 18e eeuw zachtaardigheid pragmatisch wilde hanteren. Hij had een afkeer van dwang. “Dwang maakt een patiënt razend, onhandelbaar en daarmee onbehandelbaar. Dwang creëert bovendien een breuk in het vertrouwen tussen patiënt en behandelaar. Die patiënt zal nooit vergeten wat hem is aangedaan, er is een rekening die open blijft staan, een die vroeger of later moet worden vereffend. Dat een geesteszieke patiënt ongeneeslijk heet te zijn, is zelden een gevolg van de aandoening zelf, eerder van de verwoestende effecten van de gewelddadige behandeling – zo leerde Pinel van zijn voorganger Pussin.”

Helaas blijkt een dergelijke aanpak ondanks positieve resultaten om allerlei doorgaans heel praktische redenen in de jaren daarna telkens ten onder te gaan. Daarbij spelen medische visies regelmatig een grote rol. Je kunt na het lezen van het boek van Neuvel stellen dat dat tot op de dag van vandaag nog steeds een grote rol speelt in hoe we tegen psychiatrie en behandeling aankijken, in ieder geval in Nederland.

Dwang als laatste redmiddel

Dwangbuis, Electro-shock, gedwongen opname, gedwongen medicatie, gedwongen voeding, isoleer-en separeerruimtes, lobotomie, insulinecoma-therapie. Alle vormen van bruut ingrijpen passeren de revue en laten de lezer in zorgwekkende toestand achter. Dat is in ieder geval bij mij het geval. Nog steeds kunnen en durven we het niet geheel aan om de zorgvrager medebepaler te laten zijn in het hulpverleningsproces, omdat we uit vrees voor mogelijke onbeheersbaarheid van de patiënt altijd dwang als laatste redmiddel denken nodig te hebben. Zelfs de nieuwe wet Wvggz die de oude BOPZ vervangt laat zien dat we volstrekt niet bezig zijn met zachtaardigheid maar de dwang mogelijk maken tot achter de voordeur.

Koos Neuvel schrijft met ‘De dwangbuis’ een indrukwekkend boek over beknelling in de psychiatrie dat tot nadenken stemt, niet in de laatste plaats doordat hij er zijn persoonlijke ervaringen rondom het hulpverleningsproces van zijn dochter op subtiele wijze doorheen weeft. Al snel voel je de dilemma’s rondom dwang aan den lijve. Een belangrijk boek!

Koos Neuvel: De dwangbuis, een geschiedenis van beknelling en bevrijding in de psychiatrie
Uitgeverij Podium Amsterdam, 447 pagina’s incl. literatuurlijst; € 34,99
ISBN 978 94 6381 1835

Lees ook andere recensies van Johan Atsma en Judith de Roos (https://www.ggztotaal.nl/tp-29166-2/recensie)

-----------------------------------------------------------------------------------------

Vind je dit interessant? Misschien is een abonnement op de gratis nieuwsbrief dan iets voor jou! GGZ Totaal verschijnt tweemaal per maand en behandelt onderwerpen over alles wat met de ggz te maken heeft, onafhankelijk en niet vooringenomen.

Abonneren kan direct via het inschrijfformulier (http://www.ggztotaal.nl/pg-29166-7-89775/pagina/abonneren.html), opgeven van je mailadres is voldoende. Of kijk eerst naar de artikelen in de vorige magazines (http://www.ggztotaal.nl/pg-29166-7-89779/pagina/e-magazine.html).