Filosoferen in de tbs

Geen poging tot verklaren, wel een poging tot duiding binnen filosofisch perspectief: Johan Atsma recenseert Filosoferen in de tbs, het gesprek tussen een geestelijk verzorger en een tbs’er van Okke Wisse.

Okke Wisse studeerde ooit Theologie aan de Vrije Universiteit en werkt sindsdien al dertig jaar als geestelijk verzorger in justitiële en ggz-instellingen. Hij schreef al eerder twee boeken over zijn ervaringen in die sector: Luchtkastelen, waarin hij een analyse maakt van zorgwekkende processen in de maatschappij  die hij uitvergroot ziet in de tbs-kliniek waar hij werkt. En in 121 dagen onvoorwaardelijk houdt hij een dagboek bij van zijn dagelijks werk in een huis van bewaring. Nu is er dan Filosoferen in de tbs waarin Wisse het contact beschrijft dat hij heeft met Stefan, een in filosofie geïnteresseerde tbs-patiënt. Hij heeft langdurig en intensief contact en hanteert hem als inspiratiebron om uitgebreid te filosoferen over begrippen als: ‘zijn’, ‘zelf’, ‘taal’ en ‘de ander’. Daarbij schuwt hij het niet om filosofen als Heidegger, Lacan en Levinas als aan te halen. Dat is een bijzonder interessante en voor wat mij betreft ongekende wijze om de wereld van de tbs-patiënt en zijn omstandigheden in een filosofisch perspectief te zetten. Dat maakt ook dat dit een boek is met een heel hoog abstractieniveau. Het vraagt van de lezer enig wegwijs in het taalniveau dat daarbij wordt gehanteerd. Schrik je daar niet voor terug, dan is dit een bijzonder interessant boek.

Fantasma’s

Eerst is er een introductie van Stefan en vervolgens van het begrip tbs, door middel van een korte schets van de voorgeschiedenis van Stefan en enkele andere patiënten die Wisse in de afgelopen jaren heeft leren kennen. Daarna volgen er een twaalftal brieven aan Stefan en een ‘opstandig nawoord’. Die brieven kennen elk hun eigen thema, je kunt dan denken aan een filosofische analyse van het begrip ‘zijn’, het doorspitten van de vraag: ‘wat is een mens?’: “De mens, zegt Levinas, is of wordt pas echt mens- ‘iemand’ die verantwoordelijk en vrij is- door het appel (klemtoon op de laatste lettergreep) dat de ander op hem doet. Dat appel komt voort uit het gegeven dat wij in elkaars leven voorkomen en wel zo dat we elkaar kunnen maken en breken.” Het ‘zelf’ als begrip wordt onderzocht, tezamen met de vraag of mensen kunnen veranderen, met daaraan gekoppeld een aantal zogenoemde fantasma’s, een typering van een bepaald mens: “stel het je voor als een kort geformuleerd scenario of script. Een typering in een paar woorden die aan de ene kant richting geeft aan het leggen van onze zelfpuzzel en aan de andere kant duidelijk maakt waarom deze puzzel nooit te leggen valt.”

Appel

En nog een mooi citaat, uit brief 6, om duidelijk te maken wat je van dit boek kunt verwachten:

“Beste Stefan,
Het zal je - hopelijk niet tot vervelens toe - duidelijk zijn geworden dat het ‘zelf’ in mijn gedachtegang niet ‘iets’ is, maar een ‘leegte’. Je kunt daarbij denken aan de kern van een appel (deze ene keer ligt de klemtoon op de eerste lettergreep). De binnenste leegte van het klokhuis van de goudrenet bestaat alleen in zoverre er vruchtvlees omheen zit. Zo ongeveer stel ik mij ons zogenaamde ‘zelf’ voor. Als een lege kern waar onze zelfverlangens ( als vruchtvlees , zeg maar) omheen zitten. Die verlangens hebben wij ons toegeëigend nadat ons ‘zelf’ in het leven werd geroepen door het appel (nu weer de klemtoon op de tweede lettergreep) dat meekwam met onze eigennaam: ‘Wordt iemand!’
Maar wie, vraagt het kind zich af. ‘Wie moet ik worden?.”

Op niveau

Okke Wisse weet filosofie en zijn gesprekken met Stefan in te zetten om ons iets te leren over het menszijn en ons mensbeeld dat in een tbs kliniek op scherp wordt gesteld. Er wordt in dit boek niets verklaard, er wordt door Wisse niet gepsychologiseer noch gediagnosticeerd. Wel wordt er op niveau gefilosofeerd en dat leidt tot een abstractieniveau dat de lezer kan helpen om op een geheel andere wijze te gaan kijken naar de patiënten in een tbs kliniek en ook in de ggz.

Nogmaals een uitgebreid citaat om een beeld te schetsen van wat je kunt verwachten in dit boek: 

“Dat het (niet-een-zijnde-) zijn van de mens als een niet vast te stellen vrijheid kan worden beschouwd, betekent voor Sartre dat een mens de verantwoordelijkheid voor zijn doen en laten op niets of niemand anders kan afwentelen (behalve dan ‘ter kwader trouw’) de mens is in zijn existentie, in zijn niet-een-zijnde-zijn, geheel en al verantwoordelijk. De ander neemt dit onbepaalde en vrij (niet-)zijn van de mens af, als hij hem in zijn blik ‘vangt’ en tot zijnde, tot object maakt De ander wordt door Sartre daarom ‘de hel’ genoemd. In de blik van de ander word ‘ik ‘tot een object gemaakt en ontdaan van mijn oorspronkelijke vrij-zijn.”

Diepgang van hulpverlening

Al lezend raakte ik gaandeweg geboeid door de filosofische invalshoek die Okke Wisse gekozen heeft om de vele waarom vragen die opgeroepen worden door patiënten in de tbs op een andere manier te benaderen.               

In ieder geval gaat deze lezer dit boek nog eens ter hand nemen want bij herlezing komt er altijd en bij elk boek, fictie of non-fictie, meer naar boven, is mijn ervaring. Okke Wisse eindigt zijn boek met: “filosoferen in de tbs. Wat meer filosofie in de geestelijke gezondheidszorg. Het zou de diepgang en de kwaliteit van de hulpverlening ten goede komen, de nabijheid tussen medewerkers en patiënten en cliënten vergroten en het werk boeiender maken.”      

Mij heeft hij daarvan overtuigd…

Okke Wisse - Filosoferen in de tbs, het gesprek tussen een geestelijk verzorger en een tbs’er
Uitgeverij NoordBoek
157 pagina’s
prijs: € 17,90
ISBN 978 94 6471 135 6

Lees ook andere recensies van Judith de Roos en Johan Atsma (https://www.ggztotaal.nl/tp-29166-2/recensie)

-----------------------------------------------------------------------------------------

Vind je dit interessant? Misschien is een abonnement op de gratis nieuwsbrief dan iets voor jou! GGZ Totaal verschijnt tweemaal per maand en behandelt onderwerpen over alles wat met de ggz te maken heeft, onafhankelijk en niet vooringenomen.

Abonneren kan direct via het inschrijfformulier (http://www.ggztotaal.nl/pg-29166-7-89775/pagina/abonneren.html), opgeven van je mailadres is voldoende. Of kijk eerst naar de artikelen in de vorige magazines (http://www.ggztotaal.nl/pg-29166-7-89779/pagina/e-magazine.html).