‘Bewustzijn is niet alleen een mentale activiteit’

Kees Blase heeft, geïnspireerd door het Amerikaanse Institute of HeartMath, de methodiek van HartRitmeVariabiliteit (HRV) biofeedback (https://hartfocus.nl/15/) naar Nederland gebracht. Wat is dat en hoe werkt het? En wat zijn de reacties binnen de ggz? Cristina Vellinga ging met hem in gesprek.

GZ-psycholoog en opleider Cristina Vellinga ontmoette Kees Blase voor het eerst in 2014. Hij ging toen bij RINO Amsterdam voor het allereerst zijn training over Hartritme-biofeedback geven. Vellinga was toen op zoek naar een lichaamsgerichte interventie voor een bijzondere doelgroep waarmee ze werkte. Het waren first responders met forse lichamelijke klachten die duidelijk het gevolg waren van hun meegemaakte trauma’s. De aangeboden therapieën, vaak vanuit de CGT maar ook EMDR, hadden niet voldoende effect. Een reden hiervoor was dat deze ‘stoere’ mannen en vrouwen, die geacht werden tegen een stootje te kunnen, niet gewend waren om zichzelf te uiten in woorden of beelden. Of ze mochten dat niet door hun eigen regels. De lichaamsgerichte interventie die ze zocht, moest snel en zichtbaar effect hebben. Zo kon ze de doelgroep makkelijker overtuigen. Ze vond het antwoord in de training van Kees Blase. Nu bespreken ze de stand van zaken. 

Reacties

Cristina Vellinga: Hoe was het voor jou om je eerste training bij RINO Amsterdam te geven? Er heerste toen wat scepticisme in de wandelgangen, ondanks je internationale werk. Heb je daar iets van gemerkt? 

Kees Blase: “Ik voelde mij welkom bij RINO en heb er van 2014 tot 2017 driedaagse opleidingen gegeven en in 2020 nog een zomerspecial. Bij evaluatie was er een goede score: 8,3. De Tedtalk die ik 21 januari 2016 heb gegeven werd zeer enthousiast ontvangen. In 2017 werden de opleidingen stopgezet omdat er te weinig aanmeldingen waren, maar dat kwam ook omdat er publicitair weinig aandacht naar toeging. Van het scepticisme heb ik zelf niet zoveel gemerkt, behalve van een deelnemer die afhaakte.”

”Ik heb op internationale congressen Stress&Anxiety Research, Biofeedback Foundation Europe, onderwijscongres in Nieuw Zeeland, SEAL congressen in Engeland keynotes en workshops gegeven. In mijn eigen opleidingscentrum HartFocus krijg ik vier keer per jaar groepen psychologen, psychiaters en artsen. Die zijn zeer enthousiast, zo blijkt uit de evaluatie met jaargemiddelden van 8,0 in 2015 tot 8,3 in 2012. ‘Direct praktisch kunnen toepassen in mijn praktijk’... ‘toepassen op gebied van overgewicht, angst, onrust en stress, depressie’... “diagnosemogelijkheid over emotionele conditie van de patient’... ‘cliënt zelf aan de knoppen’... ‘mijn eigen slaapkwaliteit verbeterde meteen’... En zo kan ik nog veel positieve evaluaties citeren.”

Meten is weten

Hoe ben jij op het idee gekomen om aandacht te besteden aan hartcoherentie én een instrument hiervoor te ontwikkelen?

“Ik werkte bij het Algemeen Pedagogisch Studiecentrum. Ik had daar tien jaar een emancipatiecentrum geleid en ging daarna het Landelijk Centrum Stressmanagement leiden. Mijn thema’s waren: meer zelfsturing bij de burnout cliënt, integratie met lichaamsgerichte aanpak en preventieve aanpak. Ik ben toen in Amerika een opleiding hierover gaan volgen en heb het in 2003 naar Europa gebracht. Van een van de bedenkers, Paul Lehrer die ik op die internationale congressen ontmoette, leerde ik de finesses. Daardoor zag ik dat we nieuwe, meer wetenschappelijke apparatuur moesten ontwikkelen. Dat is gelukt met de Balance Manager en de StressEraser pro. Belangrijk is dat iedereen zijn of haar eigen resonantiefrequentie en ademfrequentie kan instellen en dat de uitademing langer duurt dan de inademing. Ik kon hiermee ook mijn neuropsychologische achtergrond (MSc) verbinden met mijn medisch fysische achtergrond (MSc): Meten is weten.”

Contact met lichaam

Kan je in het kort uitleggen wat hartcoherentie is en wat kan deze in ons lichaam doen? Wat zijn de effecten hiervan?

“Bewustzijn is niet alleen een mentale activiteit. Juist lichaamsbewustzijn is van groot belang. En bij mij ligt de focus op het autonome zenuwstelsel. Veel klachten van cliënten houden verband met overactivering van het sympathisch zenuwstelsel en/of ontregeling van de nervus vagus. Dit speelt bij slaapproblemen en stressgerelateerde stoornissen, maar ook bij depressie, PTSS en angststoornissen. HRV (Heart Rate Variability) is de marker van het autonome zenuwstelsel. Het wordt al vanaf 1960 bij onderzoek daarvoor gebruikt, maar sinds 1996 weten we dat je het HRV en het autonome zenuwstelsel zelf kunt beïnvloeden en de veerkracht vergroten. Adem is daarbij de sleutel. HRV wordt beïnvloed door adem, maar ook door baroreceptoren (bloeddruksensoren in de aorta). Wanneer je gaat ademen in de frequentie van de baroreceptoren komt het autonome zenuwstelsel in balans. Iedereen heeft een persoonlijke resonantiefrequentie en dat is met  HRV-biofeedback apparatuur te meten en te begeleiden. Daardoor kan de client thuis in acht weken tijd – door driemaal per dag acht minuten de veerkracht te trainen door te ademen in de frequentie van StressEraser pro of Balance Manager – het zenuwstelsel in balans krijgen, waardoor de CGT meer dan tweemaal zo effectief wordt. Dat laatste hebben we met een systematic review uitgezocht in meer dan vierduizend artikelen. De significantie was zeer hoog. Een reductie op de BDI-schaal van 64 procent ( HRV-biofeedback plus TAU) versus 25 procent (controlegroep met TAU). Dit is gepubliceerd in 2021 door mij samen met prof Eric Vermetten, prof Gevirtz en prof Lehrer.”

In de praktische toepassing van de werkingsprincipes van hartcoherentie (zoals in je methode voor afvallen, samen met dr. D. O’Hare ) houd je je aan een noodzakelijke fasering van het behandelproces. Kan je hierover wat meer vertellen?

“Ja, die ontdekking is klinisch echt heel relevant gebleken. Als je geen contact met je lichaam kan maken, blijkt cognitieve gedragsverandering veel moeilijker. Eerst contact met je lijf maken, daarna met emotie en niet gevoelde emoties, en dan kan die gedragsverandering soms verrassend snel gaan. Dus we hebben de volgende drie stappen:

1. Balans in Autonome ZenuwStelsel herstellen :

  Hartfocus bewegingsoefeningen

  Adem (langer uitademen, flankademhaling)

  Resonantiefrequentie opsporen en in die frequentie veerkracht trainen

  Trainen met  HRV-biofeedback, acht weken, drie keer acht minuten per dag

2. Emotionele Balans herstellen

  Lichaamsgerichte aanpak

  Inzicht in de essentie om tijd voor jezelf te nemen

  Emotie herkennen, erkennen en een plek geven

  Focus op behoefte onder de emotie (geweldloze communicatie)

  Dankbaarheid, positieve psychologie, oplossingsgericht werken

  Exposure, Felt sense en Desensitisatie 

3. Cognitieve Balans

 Zelfvertrouwen, zelfsturing bevorderen

 Eruit stappen, uit de dramadriehoek, oude patronen

 Leefstijl optimaliseren

 Feedback en reflectie op gedrag.”

Polyvagaal theorie

In de laatste tijd is er heel veel aandacht voor de Polyvagal theory (PVT) van Stephen Porges. Deze theorie ligt ook aan de basis van jouw methode en instrument. Kan je wat meer vertellen over jullie samenwerking en over de relatie tussen deze theorie en je eigen methode en instrument?

“Ik ontmoette professor Stephen Porges op een congres in 2007. Daarna vroeg ik hem in 2008, 2013 en 2019 als hoofdspreker en workshopleider op congressen die ik organiseerde, waaronder het driedaagse congres On becoming Emotionally Regulated, omdat ik de Polyvagaal Theorie en het principe van neuroceptie in Nederland op de kaart wilde zetten. Porges richtte zich op autisme en trauma. Hij publiceerde in 1973 al over HRV en zette HRV op de kaart als indicator voor de veilige modus, maar focuste later meer op neuroceptie , Polyvagaal theorie en ontwikkelen van het Safe Sound Protocol.” 
 

Er is ook recentelijk een PVT-instituut geopend in Nederland. Wat is jouw bijdrage eraan/verband hiermee?

“Ik blijf mij focussen op implementatie van  HRV-biofeedback in de psychotherapie, cardiologie en ggz. Daarom heb ik het uitdragen van de Polyvagaal Theorie overgedragen aan Heleen Grooten, die ik heb opgeleid en aanbevolen heb bij Stephen Porges. Heleen heeft samen met psychiater Tineke Smit het PVT-instituut opgericht en ze geven nu samen opleidingen bij RINO Amsterdam. Op het laatste congres, dat ik organiseerde in 2019, hebben zowel Porges als Heleen Grooten een lezing gegeven.”
 

Ik kan persoonlijk de interesse in PVT alleen maar toejuichen. Maar hoe zorgen wij dat de principes van deze goedaardige theorie niet uitgehold worden en super gecommercialiseerd raken dat ze haar waarde uiteindelijk verliest?

”Tja, dat blijft een verschil tussen Nederland en de Verenigde Staten van Amerika. Porges was een grootdenker, wetenschapper en niet commercieel. Maar om hem heen verzamelen zich wel mensen, die zijn methode willen uitdragen, vaak op een oppervlakkige en snelle manier. Het PolyVagaal Instituut wil het op zijn Nederlands doen, waarbij klinische praktijk en wetenschap bovenaan staan.”

Meditatie

Ik zie veel raakvlakken tussen jouw methode en mindfulness en andere oosterse relaxatie- of genezingstechnieken. Kan je hierover wat meer vertellen?

“Vanaf mijn twintigste begon ik met mediteren. En ik wilde ook in mijn medisch-fysisch onderzoek de werking van acupunctuur wetenschappelijk onderzoeken, maar dan zou ik naar universiteit in Parijs moeten verhuizen. In 2009 en 2010 heb ik wel – samen met psychiater Adeline van Waning – het onderzoek Mediteren aan de Monitor uitgevoerd, met psychiaters en psychologen met  HRV-biofeedback metingen, concentratiemetingen en cortisolmetingen. Dit onderzoek is in 2019 gepubliceerd in het wetenschappelijke tijdschrift Applied Psychophysiology and Biofeedback. Er waren zes vormen van Shamatha meditatie, drie gebaseerd op adem en drie op mindcontrol. De cortisolmetingen (bij start, na drie weken en na zes weken voor en na de meditatie uitvoering) lieten zien dat er een significant en gezond lager cortisolniveau in de dagelijkse curve is dan bij de controle groep. De HRV-metingen lieten zien dat er zowel bij de ademmeditatie als bij de mind-meditaties een significant resultaat zichtbaar was na drie maanden dagelijkse meditatie-training. De autonome balans (stabiel HRV-patroon) nam aanzienlijk toe en de amplitude van het HRV-patroon (een marker voor de vergroting van de veerkracht) was ook zeer zichtbaar bij diegenen die twee keer een half uur meditatie dagelijks toepasten.”

“Interessant is dat ook de mindmeditaties effect hadden op het HRV-patroon en niet alleen de ademmeditaties, en dat de buikademmeditaties alleen positief effect hadden als het subtiel ging met lange uitademing. Bij metingen die ik deed bij de Universiteit van Amsterdam zag je met HRV duidelijk de negatieve effecten van slecht geïnstrueerde buikademhaling. Hier gebruikte ik HRV-biofeedback als meetmethode. En als ik het vergelijk met HRV-biofeedback als veerkrachttraining (drie keer acht minuten per dag), dan zie je dat HRV-biofeedback simpeler is en minder tijd neemt dan mindfulness en Shamatha meditatie, en dat beide zeer significante effecten hebben. Dus HRV-biofeedback zou net als mindfulness zeker binnen de richtlijnen geplaatst dienen te worden. Dat bleek ook uit onderzoek van de Universiteit van Amsterdam, dat HRV-biofeedback met de StressEraser even significant effectief was als mindfulness training vergeleken met de controlegroepen.”

Ambities

Terug naar je eigen werk. In hoeverre is het tot nu toe gelukt om je methode in Nederland te implementeren?

“Ik heb inmiddels bij GGzE in Eindhoven het team getraind in de HartFocus-methode. Ik heb bij het SOLK Instituut en ook bij VGZ meerdere trainingen gegeven om het personeel veerkrachtiger te maken, met zeer positieve waardering. Ik heb meer dan duizend mensen opgeleid: psychologen, psychiaters, artsen, fysiotherapeuten, waarvan er velen het in hun praktijk hebben geïntegreerd. Ik zit in een consortium met cardiologen, waar we leefstijl en zelfsturing centraal stellen. Daar is de HartFocus methode ook geïntegreerd. Maar in de revalidatiecentra moet het nog praktisch worden geïmplementeerd. En ook de cardiopsychologen hadden eerst interesse om het mogelijk in de richtlijnen te plaatsen, maar zijn later toch weer afgehaakt.”
 

En hoe zit dat in het buitenland?

“In de Verenigde Staten wordt HRV-biofeedback in onderzoek veel gebruikt en zijn universiteiten er veel mee bezig, maar in Nederland zijn we beter in implementeren. Over de hele wereld ken ik wetenschappers, die werken met HRV-biofeedback, van China, Zuid-Korea, India tot Australië, in Europa uiteraard (Duitsland, Engeland, Frankrijk, Italië, België, Oost-Europese landen). Bij innovaties heb je drie fases: eerst wordt het ontkend, daarna komt er vaak veel kritiek en in de derde fase wordt het geïntegreerd. Dat proces kost wel twintig tot dertig jaar.”
 

Wat zijn jouw ambities voor de komende tijd?

“Dat de neurofysiologische aanpak met HRV-biofeedback verder wordt geïmplementeerd in Nederland, in de ggz en bij de revalidatiecentra (cardiologie). Dat het inzicht ontstaat bij psychologen, dat contact met het lijf essentieel is bij cognitieve gedragsverandering en als je dat doet met ‘meten is weten’ is het zichtbaarder en makkelijker over te brengen. Dat de ziektekostenverzekeraars het in hun systeem gaan opnemen, omdat het zelfsturend is en effectiever als het samen gaat met een meetbare neuropsychologische werkwijze, HartFocus dus.”

-----------------------------------------------------------------------------------------

Vind je dit interessant? Misschien is een abonnement op de gratis nieuwsbrief dan iets voor jou! GGZ Totaal verschijnt tweemaal per maand en behandelt onderwerpen over alles wat met de ggz te maken heeft, onafhankelijk en niet vooringenomen.

Abonneren kan direct via het inschrijfformulier (http://www.ggztotaal.nl/pg-29166-7-89775/pagina/abonneren.html), opgeven van je mailadres is voldoende. Of kijk eerst naar de artikelen in de vorige magazines (http://www.ggztotaal.nl/pg-29166-7-89779/pagina/e-magazine.html).