Herkenbare huis-, tuin- en keukensituaties

Verhalen en duiding over alledaags psychisch geweld.

In een nieuwe blogreeks voor GGZ Totaal belicht Stichting Het Verdwenen Zelf (https://stichting.verdwenenzelf.org/) alledaagse situaties die schijnbaar onschuldig lijken, maar voor slachtoffers van dwingende controle en psychisch geweld een dagelijkse realiteit van onderdrukking en angst vormen. Deze getuigenissen bieden een kijkje in de vaak verborgen wereld van huiselijk geweld, waar de controle zich uitstrekt tot de meest basale aspecten van het dagelijks leven.

“Het is uit onderzoek bekend dat de gevolgen ervan even ernstig, zo niet ernstiger, als andere vormen van kindermishandeling zijn”, zegt adviseur Iris Koops van Het Verdwenen Zelf. “En psychisch geweld tegen kinderen en jongeren krijgt zeker niet de aandacht die het verdient. De pleger onderwerpt het slachtoffer aan een vrijheidsbeperkend regime van dagelijks vernederen, isoleren, manipuleren, bedreigen, denigreren, lastigvallen, intimideren en controleren.”

Deze reeks is bedoeld om  inzicht te geven in de  destructieve, eenzijdige dynamiek van dwingende controle. Jonge slachtoffers kunnen niets anders dan ‘ondergaan’, wat Deni in haar getuigenissen pijnlijk blootlegt. Het doel is om bewustzijn te creëren en professionals aan te moedigen om de signalen te herkennen en slachtoffers te ondersteunen bij het vinden van hulp. Laten we samen deze verborgen vorm van geweld aan het licht brengen en een verschil maken in het leven van degenen die eronder lijden.

Deze vijfdelige serie is bedoeld om zowel slachtoffers als professionals inzicht te geven in de subtiele, maar destructieve, eenzijdige dynamiek van dwingende controle. We hopen dat het professionals helpt om de signalen te herkennen bij hun cliënten en slachtoffers aanmoedigt om hulp te zoeken. Lees vandaag deel 1 en 2. Na de zomer publiceren we deel 3, 4 en 5.

---

Deel 1: Aardappelen, vlees en groenten

Deni deelt een ogenschijnlijk normale maaltijd, die echter doordrenkt is met psychische manipulatie en controle.

We zitten aan tafel en eten. Aardappelen, boontjes en een stukje karbonade. 

Beetje jus erbij, vooral voor mijn ouders en broers. Ik hoef niet. Maar ‘nee’ mag niet, dus krijg ik toch van pa. Hij doet het over mijn aardappels. Ik zeg er wat van, maar moet het opeten. Met lange tanden eet ik het op. Hij lacht eerst. Daarna wordt hij ongeduldig en moet ik blij kijken. Als ik dat niet doe, moet ik op de trap eten, naast het toilet. 

Ik eet daar met lange tanden door. 

Als ik niet opschiet, moet ik weer aan tafel verder eten. De rest is inmiddels klaar en van tafel af. Mijn vlees ligt er nog, want dat mag ik pas als laatste opeten. Pap leidt me af, en pikt vlot een stukje vlees. 

Ik begin te protesteren en hij lacht. “Had je maar op moeten letten.” Hij eet smakelijk het stukje op. Zo gaat het nog enkele keren door. 

Intussen heb ik de aardappelen en jus op en begin aan de boontjes. Ik zit vol, en benoem dat. Mijn vader vindt echter dat ik niet vol zit. Ik moet mijn bord leeg eten. Ik eet traag door. Te traag voor hem. Hij verliest zijn geduld en loopt boos weg. 

Komt nog wel even in gauwigheid een stukje vlees pikken. “Omdat ik toch niet op schiet.”

Als ik vraag of ik van tafel mag, mag dat niet. Mam zegt dat ik van pa moet blijven zitten tot alles op is. Ik blijf zitten eten. Mijn buik voelt vol aan. Ik kan bijna niet meer.

Toch eet ik door. 

En zo eet ik alles op. 

Pap komt weer kijken. “Nou, en nu afwassen.” Zegt hij. Mam zegt: “kan niet. Dat heb ik al gedaan”. Pap ontploft. “Oké”, zegt hij. “Heb je geluk. Morgen mag je twee keer afwassen. En nu naar boven.”

Boven heb ik buikpijn. Ik lig op bed. 

Dit duurt niet lang. Ik hoor voetstappen. Pa. Ik moet beneden komen van hem. Als ik wil lezen, wordt mijn boek afgepakt. Ik moet meekijken met de tv. Dit wil ik niet, maar hij wel. Ik vraag of ik toch mag lezen. “Laat haar toch lezen”, zegt mam. “Geen sprake van”, zegt pa. En dat is dan dat. Het boek moet weg, we moeten meekijken. 

Ik staar naar de tv. Af en toe kijkt pap mijn kant op of ik wel echt kijk. Hij benoemt dit ook. Elke keer als hij kijkt, kijk ik dus quasi geïnteresseerd naar de tv. Er is geen andere keuze. Afhaken lukt niet, want vaak heeft hij wel iets te zeggen over wat er te zien is. 

Zo kijk ik net zo lang, tot me verteld wordt dat het bedtijd is. Ik ben opgelucht en ga direct naar bed. 

-

Duiding door Gebi Rodenburg, psycholoog NIP, staflid stichting Het Verdwenen Zelf:

Het is duidelijk dat het jonge slachtoffer Deni het nooit goed kan doen. Haar stiefvader lijkt steeds iets te zoeken om haar op aan te pakken. Ze moet van hem gehoorzamen op een manier die volledig tegenovergesteld is aan haar eigen, autonome behoeften. In al haar handelingen wordt ze tot op de millimeter gemicro-managed door haar stiefvader, als een ‘puppet on a string’. Dit is dwingende controle bij uitstek, waarbij de stiefvader alles bepaalt: wat Deni eet, wanneer ze eet, hoeveel ze eet, en zelfs het tempo waarin ze eet. Dit is erg benauwend voor een jong kind. De vader staat geen eigen ruimte, keuzes of autonomie toe. Hij gunt haar geen enkel moment van rust, van op zichzelf zijn en zich goed voelen. Hij zit haar continu op de huid. Deni wordt, in deze voorbeelden, speelbal van de grillen van haar vader, die haar plaagt en daarvan lijkt te genieten. Er zit een sadistische ondertoon in deze interacties.

Dwingende controle manifesteert zich als een patroon van psychisch destructief gedrag. Het herkennen hiervan vereist inzicht in de onderlinge verbanden tussen verschillende voorvallen. Het gedragspatroon van de pleger omvat een breed scala aan vernederingen, sancties, leugens en verdraaiingen, en het vereist diepgaande vragen om te begrijpen wat slachtoffers doormaken.

Deni heeft een stiefvader die haar vrijwel 24/7 en op onvoorspelbare wijze controleert, haar als een last beschouwt, en doelbewust probeert haar een slecht gevoel te geven over zichzelf. Dit zijn ernstige kwesties die, bij een gebrek aan fysiek of seksueel geweld, gemakkelijk over het hoofd kunnen worden gezien. Echter, psychisch geweld tegen kinderen kan ernstige neurologische en psychische gevolgen (https://acamh.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/jcpp.12507) hebben.

Slachtoffers van dwingende controle identificeren zich vaak met situaties zoals die door Deni zijn beschreven. Wij horen dit regelmatig terug in de getuigenissen van slachtoffers. Zij weten hoe het is om constant op het ergste voorbereid te zijn, steeds afwegingen te moeten maken omdat hun gedrag grote consequenties kan hebben. Ze ervaren hoe het is om op eieren te moeten lopen, te leven met dagelijkse onzekerheid en denigrerende opmerkingen. Vaak als ze hun levenssituatie delen, zoekt de toehoorder naar logische verklaringen zoals ‘Ik moest vroeger ook altijd mijn bord leeg eten.’ De ambiguïteit van de signalen en de reactie van de omgeving kunnen slachtoffers aan het twijfelen brengen en voorkomen vaak dat professionals een heldere analyse maken van de situatie.

Veel slachtoffers stuiten in hun omgeving vaak op onbegrip, en zij zijn zichzelf ook vaak nauwelijks bewust dat zij slachtoffer zijn van psychisch geweld. Deni’s ervaring onderstreept het belang voor professionals om de signalen van psychisch geweld te herkennen, juist ook in alledaagse situaties.

---

Deel 2: Gedwongen Kijken naar horrorfilms

Deni deelt een schokkend verhaal waar zij als kind gedwongen werd om naar ‘horrorfilms’ te kijken:

We zaten zoals wel vaker in de woonkamer op de bank. Pa altijd op de stoel recht tegenover de tv. Ma ernaast, als zij er al zat. Ik op de bank. Dat moest zo. Want als ma niet in haar stoel zat, mochten de jongens eerst in de stoel. Ik kwam als laatste. Op het eerste gezicht een ‘gezellig’ gezinstafereel: het gezin samen voor de buis, maar niets was minder waar.

Ik zal rond de 8 zijn geweest, broer rond 9 en de ouderen in de puberteit, toen pa ineens de smaak te pakken kreeg rondom horrorfilms. Deze werden rustig in de middag gekeken en wij moesten allemaal meekijken. 

Je kunt je zo voorstellen hoe groot de cultuurshock was, omdat we zelf liever keken naar dingen als Heidi, de Smurfen, Rembo & Rembo en andere series voor jongere kinderen. Maar nee, we moesten meekijken. Mam was ook bang om tegen hem in te gaan en bleef verstijfd zitten.

Broertje was zichtbaar bang. Hij werd er ook boos van. Pa moest dan lachen. Er kwam geen sorry, geen knuffel, niks. Alleen, na de zoveelste boze bui een “ga dan maar weg, schijterd”. Ik deed me stoer voor, en dus bleef ik kijken. Ik wilde me niet laten kennen omdat het dan alleen maar erger werd. Al had ik veel last van deze films. Ik sliep er slecht van. Ik zag de beelden nog ’s avonds toen ik in mijn bed lag. Controleerde nog lang onder mijn bed of er niet een fly zat, of iets anders. 

Juist mijn ‘pokerface’ zorgde ervoor dat het uiteindelijk stopte. Pap bleef maar naar me kijken, in de hoop op enige tekenen van angst. Waardoor de films die hij liet zien varieerden van ‘The fly’, naar ‘It’, naar andere horrorfilms. Toen ik er genoeg had gezien en nog geen tekenen van angst gaf, gingen we vaker wandelen in het bos. Met grote broers erbij. Die moesten me dan bang maken onderweg. Mijn broertje gilde dan. Pap lachte. Ik gilde niet, maar deed alsof het me koud liet. Pap jutte hen om het erger te maken. Daarna, bij geen respons, haakte hij af. 

Met muziek heb ik de dwang ook ervaren. Pa die altijd wilde dat je een bepaalde stijl goed vond omdat hij die op dat moment zo goed vond. Of eiste dat je zijn voorkeur in artiesten overnam. Furieus was hij, als jij zei dat je de band niet zo leuk vond. Dat kon er niet in. Hoor ik nu nummers, dan weet ik: ah ja, de eerste indruk is het gevoel dat het me geeft vanuit triggers. Daarna kan ik alsnog het nummer waarderen om wat het is, en zelf kiezen wat ik leuk vind. 

-

Duiding door Gebi Rodenburg, psycholoog NIP, staflid stichting Het Verdwenen Zelf:

Het gedwongen mee moeten kijken naar horrorfilms is absoluut schadelijk voor een jong, opgroeiend kind. Erger nog is de context waarbinnen dit plaatsvindt: het doel van haar stiefvader is om haar bewust angst aan te jagen. Als dit hem lukt, lijkt hij hiervan te genieten. 

Het betreft hier een extreme vorm van emotioneel en psychisch geweld met een sadistisch karakter. Haar moeder lijkt ook door haar partner te worden gedwongen hier deelgenoot van te zijn en de kinderen niet te kunnen beschermen.

Ook in deze blog heeft haar stiefvader geen respect voor Deni’s grenzen. In alles is ze de speelbal van zijn obsessieve controle. De shock en natuurlijke reacties van de jonge Deni en haar broertje binnen deze klem worden beschimpt of weggehoond door degene die zich juist zou moeten afstemmen op de leeftijdsadequate behoeften van de kinderen.

Deni kan niet anders dan meedoen, om te overleven. Haar noodgedwongen oplossing is aan de buitenkant stoer en onberoerd blijven (een pokerface), terwijl ze zich van binnen erg angstig voelt. Het dwingt haar de eigen beleving sterk te onderdrukken; ze geeft geen kik. We zien sadistisch gedrag van een stiefvader, die obsessief, moedwillig en bewust zijn jonge kinderen triggert en angst aanjaagt door steeds extremere horror. Door onbewogen te blijven, houdt Deni nog enige grip op de onmacht-makende klem waar ze inzit. Door haar stiefvader als het ware niet te ‘belonen’ wordt de kans vergroot dat hij stopt. 

Vanuit een verdeel en heers tactiek, worden Deni’s oudere stiefbroers door hun vader ingezet als verlengstuk in het aanjagen en triggeren van de angst bij hun jongere zusje en broertje. De jonge kinderen worden vernederend en beschaamd in hun (begrijpelijke) reacties, in het bijzijn van de andere gezinsleden. Deni wordt door haar stiefvader in de zondebok positie gedwongen ten opzichte van zijn eigen zoons.

De impact van deze vorm van misbruik is ingrijpend en complex. Dit type vroegkinderlijk complex trauma heeft grote effecten die tot ver in de volwassenheid voelbaar blijven. Jonge kinderen kunnen niet vechten of vluchten; ze zijn simpelweg te jong en afhankelijk van hun verzorgers. Ze ontwikkelen gedrag dat hun overlevingskansen vergroot en dat is ook het enige dat telt: dat een jong kind binnen een context van extreme onveiligheid overleeft tot hij of zij het huis kan verlaten. 

De werkelijke beleving die de jonge Deni had moest zij onderdrukken, omdat zij anders nog meer in gevaar was geweest. Zij leerde zichzelf als het ware ‘op te geven’, om verdere mishandeling zoveel mogelijk te voorkomen. Dit type trauma wordt ook wel ‘betrayal trauma’ genoemd, omdat je juist door ouders die je horen te beschermen, vernederd en verraden wordt. 

---

Vooruitblik naar de volgende delen

In deze reeks zal Het Verdwenen Zelf verder ingaan op verschillende dagelijkse situaties die door de lens van dwingende controle worden vervormd. Elke blogpost zal de dynamiek van controle en manipulatie binnen verschillende contexten belichten, en hoe deze de psyche van het slachtoffer beïnvloeden. “Elke beschreven situatie in deze reeks is een oproep tot bewustwording en actie. Voor professionals hopen we dat deze getuigenissen inzicht bieden in de subtiele maar ernstige aard van psychisch geweld. Voor verdere verdieping bieden we trainingen (https://professionals.verdwenenzelf.org/trainingen-voor-professionals/) aan voor professionals en de boeken (https://professionals.verdwenenzelf.org/boeken/) van Iris Koops voor waardevolle inzichten voor het herkennen en aanpakken van deze problematiek.”

Kijk ook op de website van Het Verdwenen Zelf: https://verdwenenzelf.org/ (https://verdwenenzelf.org/)

-----------------------------------------------------------------------------------------

Vind je dit interessant? Misschien is een abonnement op de gratis nieuwsbrief dan iets voor jou! GGZ Totaal verschijnt tweemaal per maand en behandelt onderwerpen over alles wat met de ggz te maken heeft, onafhankelijk en niet vooringenomen.

Abonneren kan direct via het inschrijfformulier (http://www.ggztotaal.nl/pg-29166-7-89775/pagina/abonneren.html), opgeven van je mailadres is voldoende. Of kijk eerst naar de artikelen in de vorige magazines (http://www.ggztotaal.nl/pg-29166-7-89779/pagina/e-magazine.html).