Chaostheorie gestold op celluloid

De nieuwste Joker-film is een gevangenisfilm, rechtbankdrama en musical in één. Maar is het ook een psychologische karakterstudie zoals die eerste? Zeker, maar dan van meerdere patiënten. Je moet wel door alle chaos heen kunnen kijken.

De titel doet het al vermoeden. Folie à Deux klinkt als een dans voor twee personen, maar het is ook een psychische aandoening waarbij mensen zo verbonden zijn dat zij de psychotische symptomen van een patiënt met waanstoornissen kunnen overnemen. Dat kan één iemand overkomen, maar ook grote groepen mensen. De link met massahysterie ligt dan voor de hand. Beiden gebeurt ook rondom Joker, niet alleen Harley Quinn maar heel Gotham City raakt in zijn ban. Voor iedereen gaan waan en werkelijkheid door elkaar lopen. Ook voor ons kijkers. Joker: Folie à Deux is chaostheorie gestold op celluloid.

De eerste film uit 2019 kwam als een volledige verrassing. Joker was een droge karakterstudie van het personage dat het Batman nog heel lastig zal gaan maken, al komt de superheld helemaal niet in de film voor. Hun strijd zal jaren later plaats gaan vinden. We zagen in een hele sombere film hoe de mislukte clown Arthur Fleck (want zo heet Joker eigenlijk) als mishandeld kind opgroeit, een dissociatieve identiteitsstoornis ontwikkelt en aan het eind een aantal controversiële moorden pleegt – waaronder eentje live op tv. Joaquin Phoenix maakte er een angstaanjagend figuur van, gepijnigd, uitgemergeld en met een macabere lach als hij zich ongemakkelijk voelt. Een lach-tic als coping-mechanisme. Eerder dan aan de Batman-traditie deed de film denken aan meer realistische films over gewelddadige buitenbeentjes, zoals Taxi Driver en The King Of Comedy.

Hoe zou regisseur Todd Phillips een vervolg gaan geven aan zijn briljante eerste Jokerfilm? Zou het nog donkerder, nog somberder kunnen? De gekte nog verder uitgediept? Al snel blijkt dat Phillips en Phoenix dat niet perse voor ogen stond. Ze ruilen het lachen in voor zingen! Joker leert tijdens zangtherapie in de gevangenis Harley Quinn kennen (fantastisch gespeeld door Lady Gaga) en hij wordt verliefd. Dat gegeven wordt gegoten in perverse versies van kitscherige of hopeloos romantische musicalliedjes. Folie à Deux is eigenlijk een anti-musical met dubbele bodems. Als Phoenix en Gaga bijvoorbeeld in That’s Entertainment zingen dat alles maar vermaak is – inclusief die zes moorden? – dan komt dat nogal nihilistisch over.

Dat vrolijke zingen contrasteert nogal met de donkere sfeer in de Alcatraz-achtige gevangenis. Bijna de gehele film speelt zich binnenkamers af of in afgesloten ruimten. Associaties met One Flew Over The Cuckoo’s Nest liggen dan op de loer. De enige uitstapjes vinden plaats in de musicalfantasieën. Arthur Fleck en Harley Quinn nemen elkaar steeds verder mee in hun gezamenlijke gekte. De wanen worden prachtig geïllustreerd in de kleurige decors en kleding waarmee ze op hun gedroomde podia staan. Maar de idylle wordt wreed verstoord als blijkt dat Quinn stiekem een psychologiestudente is. Zij infiltreerde om Fleck van dichtbij te kunnen observeren. Bleek alles dan toch een leugen? Of verbeeldt hij zich die infiltratie ook? We gaan er niet achter komen.

Tegelijkertijd ontrolt zich een rechtbankdrama. Op aanraden van zijn advocaat gaat Arthur Fleck aansturen op ‘ontoerekeningsvatbaar’ voor die moorden, door de nadruk te leggen op zijn gespleten persoonlijkheid. Dat mislukt steeds meer, zeker als hij geschminkt als Joker zijn eigen verdediging gaat voeren. Want ook dan komt – tot groot ongenoegen van Harley Quinn – toch de echte Fleck naar boven. Hij verwart dan iedereen: niet alleen de aanklager, de rechter en de jury maar ook alle getormenteerde zielen die buiten staan te protesteren met Jokermaskers op. En de rest van de wereld die live meekijkt via satelliet, want Joker beheerst het nieuws. Eigenlijk zien we in Folie à Deux een maatschappij vol woede, die alle kanten opvliegt. De scenes tegen het einde doen zelfs denken aan de bestorming van het Capitool op 6 januari 2021. Overal is chaos.

Dan moet de laatste wending nog komen: de ultieme uiting van folie à deux en de ontluistering van Fleck. ... Om geen spoiler te geven treed ik verder niet in detail over het einde van de film.

Niets is wat het lijkt in Joker: Folie à Deux. Het is een mengelmoes van genres. Altijd is er een dubbele bodem. En nog een en nog een. De film is vooral heel veel tegelijk, ook veel psychiatrie en massapsychologie. Dat maakt de film een stuk radicaler dan de hypergewelddadige maar enkelvoudige karakterstudie die Joker was.

Bekijk de trailer van Joker: Folie à Deux (https://www.youtube.com/watch?v=xy8aJw1vYHo).

-----------------------------------------------------------------------------------------

Vind je dit interessant? Misschien is een abonnement op de gratis nieuwsbrief dan iets voor jou! GGZ Totaal verschijnt tweemaal per maand en behandelt onderwerpen over alles wat met de ggz te maken heeft, onafhankelijk en niet vooringenomen.

Abonneren kan direct via het inschrijfformulier (http://www.ggztotaal.nl/pg-29166-7-89775/pagina/abonneren.html), opgeven van je mailadres is voldoende. Of kijk eerst naar de artikelen in de vorige magazines (http://www.ggztotaal.nl/pg-29166-7-89779/pagina/e-magazine.html).