Schuldhulp 2.0: Mobility Mentoring
Het moet niet gekker worden: banken die maatschappelijke verantwoordelijkheid nemen. Na alle ophef over de exorbitante loonsverhoging van baas Hamers tapt ING nu uit een ander vaatje. Vincent van den Boogert, CEO van ING Nederland, zei onlangs in gesprek met RTL Z: “Nederlandse banken werken aan een gezamenlijke aanpak om financiële problemen bij hun klanten vroeg te signaleren.” Concreet krijgen klanten die langdurig rood staan of achterstanden oplopen digitaal of per telefoon een alarmbericht én een verwijzing naar de schuldhulp.
Klinkt als een goed initiatief: is het dat ook?
Dat schulden een groot maatschappelijk probleem vormen behoeft geen betoog. Ongeveer 600 duizend huishoudens in Nederland kampen volgens de Algemene Rekenkamer met onbetaalde rekeningen, nog eens ruim 500 duizend huishoudens hebben problematische schulden. Daaronder de ‘usual suspect’ van de werkeloze bijstandsmoeder, maar ook de steeds vaker voorkomende ‘werkende arme’ - het Sociaal Cultureel Planbureau schat deze groep inmiddels op 40 procent van alle armen. Hoeveel mensen met financiële problemen ook psychische klachten hebben, is niet duidelijk. Wel dat die er zowel oorzaak als gevolg van kunnen zijn. Iedereen is wel bekend met het beruchte uitgavenpatroon van een manische cliënt. Of dat iemand met depressieve of psychotische klachten zijn post niet meer openmaakt. Bij elkaar kost het armoededossier, becijferde het Nibud, de samenleving door o.a. ziekteverzuim en uitkeringen 11 miljard per jaar.
Zomaar een voorbeeld, ontleend aan de uitzending van RTL Z: een alleenstaande moeder heeft een huurschuld van 2200 euro. Vanwege de achterstand wordt zij uit huis gezet door de woningcorporatie. Drie maanden vrouwenopvang volgen, want ze kan nergens anders terecht. Dat kost 100 euro per dag, bij elkaar 9000 euro. Haar vijf kinderen kunnen natuurlijk evenmin op straat en gaan de crisispleegzorg in. Dat komt neer op nog eens vijf keer dertienduizend euro. Alles bij elkaar kost dit ‘grapje’ de belastingbetaler 74.000 euro. Echt gebeurd en nogmaals: voor 2200 euro huurschuld.
Middel erger dan kwaal
Gemeenten en overijverige ambtenaren doen er dan ook alles aan deze schuldenberg te bedwingen. Het gevolg: een oerwoud aan remedies. Er zijn, berichtte NRC Handelsblad in juni van dit jaar, maar liefst 380 schuldaanpakken in omloop. Alleen de gemeente Amsterdam heeft al minstens vijfendertig armoederegelingen. Overeenkomsten in de gemeentelijke aanpak zijn er natuurlijk wel, zoals de bijzondere bijstand rondom de betaling van zorgverzekering/energielasten en hulp bij het invullen van formulieren. Maar wat nou echt effect heeft, is vanwege een gebrek aan Nederlands onderzoek niet bekend.
‘Schulden-Correspondent’ Jesse Frederik benoemde in zijn Den Uyl-lezing van 2017 drie achterliggende mechanismen die de problematiek in stand houden:
1. In de moderne verzorgingsstaat blijft het bijzonder ingewikkeld voor de schuldenaar om hulp te krijgen: loketten aflopen, papierterrorisme, steeds opnieuw intakegesprekken voeren.
2. Eenmaal een schuld, is de kans groot dat die door een pervers boetesysteem alleen maar toeneemt. Een bekend voorbeeld is de boetes voor onverzekerde voertuigen.
3. Instellingen worden afgerekend op het oplossen van deelproblemen. In plaats van te focussen op het uiteindelijke resultaat van hun acties voor het individu, zijn ze drukker bezig met het naleven van interne regels, protocollen en beslisbomen.
In de VS, een land dat toch niet snel verdacht kan worden van socialistische tendensen, worden schulden na een aantal jaar kwijtgescholden. Of krijgen schuldenaren financiële beloningen voor goed gedrag. Dat helpt de chronische stress te verminderen, wat op de lange termijn tot duurzame oplossingen leidt. Die benadering werkt, blijkt uit allerlei onderzoek van onder meer Harvard University. Een van de belangrijkste conclusies: stress door schulden en armoede beïnvloeden de werking en ontwikkeling van de hersenen dramatisch.
Met name functies als impulsbeheersing, werkgeheugen en mentale flexibiliteit, cruciaal om succesvol te kunnen zijn in de huidige maatschappij, lijden eronder. Doelgericht en probleemoplossend handelen: ho maar. Mensen die in armoede verkeren leven vaak van dag tot dag, nemen onverstandige beslissingen en lijden aan tunnelvisie. Ongezonde voeding, huisvestingsproblemen, instabiele relaties, huiselijk geweld, verwaarlozing en ziekte zijn dan ook aan de orde van de dag.
Mobility Mentoring
Een interventie die voortkomt uit het Amerikaanse onderzoek en juist rekening houdt met de gestreste hersenen is Mobility Mentoring. Dit is schuldhulp 2.0 zogezegd, gericht op zowel de korte als lange termijn. Om te beginnen maakt het zoveel mogelijk een eind aan het doolhof waar je als ‘schuldige’ mee geconfronteerd wordt. Aanvraagprocedures zijn bijvoorbeeld gestroomlijnd zonder kastje-naar-de-muur-loketten. Als deelnemers kinderen hebben wordt zo nodig kinderopvang geregeld. Cognitief belastende gesprekken? Die vinden bij voorkeur in de ochtenden plaats, als de zorgen van de dag het denken nog niet overheersen. En deelnemers worden tijdig herinnerd aan afspraken. Scheelt weer een boete of een week geen eten of drinken.
Mobility Mentoring kent daarnaast sterk toekomstgerichte methodieken zoals de Bridge to Self-Sufficiency (de brug), waarbij er in samenhang wordt gekeken naar familiestabiliteit, gezondheid/welzijn, onderwijs, financieel- en carrièremanagement. Dit zijn de vijf levensdomeinen om economische zelfredzaamheid te realiseren. De brug biedt structuur, vergroot het probleemoplossend vermogen en helpt deelnemers bij het prioriteren van hun doelen. Met behulp van beloningen zoals cash of cadeaukaarten wordt de nood op korte termijn gelenigd, die motiveren doelen ook op de lange termijn te verwezenlijken. Interessant is ook de focus op hoeveel geld minimaal nodig is om zonder geldstress voor jezelf (en je gezin) te kunnen zorgen? Veel banen leveren namelijk niet genoeg op. Met bijvoorbeeld een investering in onderwijs/omscholing kan iemand een beter betaalde baan krijgen.
In de VS is er met de methode in verschillende steden inmiddels ‘statistisch significante vooruitgang’ geboekt. In Alphen aan den Rijn, de eerste gemeente in Nederland die eind 2017 is gestart met de inzet van Mobility Mentoring, zijn de onderzoeksresultaten nog niet bekend. De ervaringen zijn alvast wel positief. Medewerkers zien dat mensen gestrest zijn en niet per se incapabel. Ook Amsterdam, Den Haag, Hardenberg en Enschede zijn bezig de methodiek of elementen daarvan te verweven in hun werkwijze.
Kritiek is er ook. Mobility Mentoring zou niks toevoegen. Het succes ervan zit volgens criticasters in andere bejegening en communicatie; precies waar veel hulpverleners nu al beter in getraind worden. Daarnaast zou de methode de beoogde zelfredzaamheid teveel tot een individuele aangelegenheid maken. Voor veel mensen, zoals 55plussers, zijn er nauwelijks banen of ze worden niet aangenomen.
Toch lijkt de methode een aanwinst. Het is in de eerste plaats destigmatiserend. Mensen met schulden worden minder veroordeeld. Ook zal het zelfbeeld minder negatief zijn. Verder verbeteren de executieve functies zoals plannen en impulsbeheersing. Ten slotte helpt het de aandacht van de deelnemer te richten op het realiseren van relaties en welzijn, niet alleen economische doelen.
Schulden ontstaan vaak door een paar momenten niet op te letten, er vanaf komen kan een leven lang duren. Een ING-bankenaanpak of Mobility Mentoring pakt de structurele oorzaken niet aan; de pragmatische benadering kan samenleving en burger wel een hoop ellende voorkomen. Niet de schuldenaar, het systeem is schuldig!
Stijn Ekkers is SPV, POH en historicus. Hij is werkzaam bij de GGD Amsterdam en als docent verbonden aan Avans+.
