Depressie, OCD, dissociatie, PTSS, meervoudige persoonlijkheidsstoornissen, paranoia, angststoornissen of schizofrenie... zo ongeveer de halve DSM5 kreeg een prominente rol in het oeuvre van de onlangs overleden David Lynch. Maar zonder klinische blik, hij pretendeerde geen diagnoses te stellen maar liet slechts emoties zien. Die bieden een inkijkje in de psyche van zijn hoofdpersonen. En misschien ook wel in die van jezelf.
Psychoanalyticus en filmcriticus Todd McGowan beschreef de films van David Lynch ooit als ‘cinematografische toegangspoort tot het onderbewuste’. Dat gebeurt vooral via schijnbaar onlogische verhalen of beangstigende beelden, dromen of juist nachtmerries.
Goed en kwaad
A candy-colored clown they call the sandman
Tiptoes to my room every night
Just to sprinkle stardust and to whisper
Go to sleep, everything is alright
Als je de eerste regels van In Dreams hoort – zoetgevooisd gezongen door Roy Orbinson – hou je dan maar vast. Dan weet je dat het fout gaat! In de film Blue Velvet (1986) speelt acteur Dennis Hopper op magistrale wijze de psychopaat Frank Booth. Frank wordt emotioneel getriggerd door dit soort kitscherige jaren zestig liedjes. Dan zet hij zijn zuurstofmasker op en wordt hij extreem gewelddadig of seksueel. Er hoeft dus maar een verre hint te zijn naar blauw fluweel of een zuurstofkleurige Klaas Vaak en er is meteen de dreiging van iets heel ergs. Eigenlijk is dat vooral waar David Lynch – master of suspense in de beste traditie van Alfred Hitchcock – de hele film op bouwt. Frank Booth belichaamt het Extreem Kwade in de mens (alhoewel een goede psychiater best wel wat aanknopingspunten zou vinden, PTSS zou een startpunt zijn) en het naïeve, jonge, verliefd wordende stel dat onderzoek doet, staat juist voor het Extreem Goede. Die tegenstelling komt terug in heel zijn oeuvre, maar goed en kwaad gaan steeds meer door elkaar lopen. Dat maakte David Lynch juist zo interessant, ook voor vakbroeders (m/v/x) binnen de ggz. Het is niet voor niets dat zijn werk terugkwam in vele academische studies en publicaties.
Uomo universalis
David Keith Lynch (geboren op 20 januari 1946 in Missoula, Montana) was net als Leonardo da Vinci een ‘uomo universalis’. Hij maakte muziek, schilderde, was striptekenaar, meubelontwerper, ambassadeur van transcedente meditatie en... hij regisseerde. Hij heeft zo’n tien grote films (naast Blue Velvet onder andere Eraserhead (1977), Wild At Heart (1990), Lost Highway (1997) en Mulholland Drive uit 2001) op zijn naam staan plus de legendarische tv-serie Twin Peaks (1990/1991 en 2017). Lynch overleed op 15 januari 2025.
Existentiële angst
Hij studeerde in de jaren zestig en zeventig onder andere aan de kunstacademie in Philadelphia. Het was een donkere periode. De existentiële angsten en depressies uit die tijd verwerkte hij in zijn debuutfilm: Eraserhead. Zelf zei David Lynch: “Dat gevoel heeft diepe sporen in mij achtergelaten. En toen het er weer uit kwam, is het Eraserhead geworden.” Inderdaad lijkt de geïsoleerde hoofdpersoon Henry in een constante staat van existentiële angst te verkeren. Alles in de sombere zwartwit-film straalt dreiging uit, niet in de laatste plaats de machinale/industriële soundtrack op de achtergrond. Net als in veel andere films van David Lynch lijkt hier de grens tussen werkelijkheid en hallucinaties te vervagen. Alles lijkt zich in een droomtoestand of halfslaap af te spelen – In Dreams van Roy Orbinson zou het motto voor al zijn films kunnen zijn. Hoofdpersoon Henry kampt niet alleen met sociaal isolement, maar laat ook trekken zien uit het autistisch spectrum. Hij worstelt met communicatieve vaardigheden en voelt zich een buitenstaander in de samenleving. Je zou je kunnen afvragen of dit autobiografisch is, maar er zijn geen psychologen of psychiaters die hierop een antwoord hebben geformuleerd.
Komisch en liefdevol
Eraserhead speelde zich (waarschijnlijk?) af in een grootstedelijke omgeving. Daarna verlegde David Lynch zijn werk naar idyllischer plekken, zoals de perfecte suburbia in Blue Velvet en het prachtige dorp Twin Peaks in de bossen vlakbij Canada. In die mooie façade worstelen zijn personages met trauma’s – zoals Laura Palmer in Twin Peaks, die herhaaldelijk misbruikt en gruwelijk mishandeld werd. Psycholoog Victor Carrington prijst Lynch daarvoor. Volgens hem slaagt de regisseur erin om ‘de chaos en het surrealistische karakter van posttraumatische stressstoornissen te verbeelden, zonder het te simplificeren of te pathologiseren’. Maar ook allerlei andere DSM-codes komen langs, al dan niet op komische of liefdevolle wijze belicht. Zo laat FBI special agent Dale Cooper – die de moord op Palmer moet onderzoeken – allerlei obsessief compulsieve gedragingen zien, ook in zijn werkmethoden. Er is een dame die een blok hout koestert als een kind, maar het blok blijkt ook cruciale levenswijsheden door te geven. En verschillende verslavingspsychologen bespreken het leven van Laura Palmer en andere personages uit de bossen rondom het dorpje. De zelfdestructie als symptoom van onopgelost trauma, bijvoorbeeld. Lynch wordt geprezen omdat hij nooit moraliserend is, maar eerder de pijn en het isolement laat zien die bij verslaving kunnen horen.
Schizofrenie
Veel psychiaters brengen het werk van de regisseur in verband met psychoses en vervreemding, zeker films als Lost Highway en Mulholland Drive, vanwege de manier waarop realiteit en hallucinaties in elkaar gaan lopen. Psychoanalytica Mary Wild stelde ooit dat Lynch de beleving van psychotische toestanden bijna letterlijk op celluloid weet over te brengen: “Zijn films nodigen het publiek uit om de desoriëntatie en vervreemding van psychotische episodes te voelen, zonder dat er een afstandelijke observatie is.” Hoofdpersoon Diane uit Mulholland Drive vertoont duidelijke narcistische trekken, maar Lost Highway en Mulholland Drive (het zijn films die op een of andere manier een beetje bij elkaar horen, net als Blue Velvet en Twin Peaks) staan vooral in het teken van schizofrenie en dissociatieve identiteitsstoornissen. Verhaallijnen van hoofdpersonen lopen in elkaar over of ze wisselen opeens van identiteit. Het maakt de films er niet perse begrijpelijker op. (Kort na de dood van David Lynch deed een cartoon de ronde op social media: David Lynch staat voor de hemelpoort. ‘Zo’, zegt Petrus blij. ‘Kun je me nu eindelijk het einde van Mulholland Drive uitleggen?’.)
Romantiseren
Zo komen er nog een heleboel psychische aandoeningen terug in de films van David Lynch, teveel om op te noemen in dit korte tijdsbestek. Zijn werk wordt bewonderd door ggz-vakgenoten, maar ook bekritiseerd. Psychologen en psychiaters vinden dat hij mentale aandoeningen te mysterieus of te sensationeel weergeeft – David Lynch heeft de neiging om te romantiseren en zou daardoor de boel een beetje plat slaan. Bovendien laten zijn personages en verhaallijnen alle ruimte tot interpretatie. Dat zou kunnen leiden tot verkeerd begrip van aandoeningen. Tegelijkertijd wordt hij daarvoor geprezen: de regisseur stelt geen diagnoses, maar maakt ervaringen en emoties invoelbaar. Niet alleen van ernstige patiënten of slachtoffers van heftig trauma, maar ook de emoties, ervaringen en psychische worstelingen van jou en mij.
-----------------------------------------------------------------------------------------
Vind je dit interessant? Misschien is een abonnement op de gratis nieuwsbrief dan iets voor jou! GGZ Totaal verschijnt tweemaal per maand en behandelt onderwerpen over alles wat met de ggz te maken heeft, onafhankelijk en niet vooringenomen.
Abonneren kan direct via het inschrijfformulier, opgeven van je mailadres is voldoende. Of kijk eerst naar de artikelen in de vorige magazines.
