De grenzen van de forensische psychiatrie
Een lezer van GGZ Totaal verraste ons met deze vraag. “Wat moet ik doen om mijn TBS te wijzigen in Wvggz?” Pogingen om in contact te komen met deze lezer mislukten. We kregen steeds deze zelfde vraag terug. De motieven van deze TBS’er om zijn maatregel om te laten zetten naar een zorgmachtiging in het kader van de Wet verplichte ggz, zijn dus onbekend, maar wel interessant.
GGZ Totaal raadpleegde een deskundige advocaat en een deskundige gezondheidsjurist over de vraag. Het korte antwoord op de vraag van de lezer luidt: nee, dat kan niet. Tenminste niet achteraf, als de rechter al een TBS-maatregel heeft gevonnist.
Wij verbreden de vraag daarom wat. Wat is het verschil tussen een TBS-maatregel en een zorgmachtiging in het kader van de Wvggz? En wat is beter voor de verdachte/patiënt en de maatschappij?
Advocaat Dick Poot, die veel cliënten in de psychiatrie bijstaat, zegt: “Voor het wijzigen van een TBS-maatregel in een Wvggz-zorgmachtiging ontbreekt een wettelijke bepaling. Die is er niet. Er is wel een soort tweesprong in de wet opgenomen voor een keuze tijdens de strafrechtszaak, maar achteraf kun je hier niet voor opteren.”
“Tijdens een strafzaak bestaat de kans dat iemand in een TBS-kliniek terechtkomt, als de strafbare daad ernstig genoeg is, en het gevaar groot. Tijdens de rechtszaak kan de officier van justitie, maar ook de rechter en de advocaat richting TBS of richting Wvggz-zorgmachtiging koersen. Als de officier van justitie denkt dat het verstandig is om een verdachte een beetje eerder in een ggz-traject te krijgen, thuis of in een instelling, bijvoorbeeld. Maar ook de advocaat van de verdachte kan tegen de rechtbank zeggen: deze meneer of mevrouw voelde zich tengevolge van een psychose bedreigd, waaruit zijn ontoerekeningsvatbare daad volgde. Hij moet een behandeling hebben.”
De keuze voor TBS of zorgmachtiging is uiteraard aan de rechter. “De ernst van het strafbare feit kan bepalend zijn voor de keuze. Hoe zwaar dat feit moet zijn, durf ik niet te zeggen, want ik ben geen strafadvocaat en heb professioneel nooit met TBS te maken gehad.”
TBS wordt door veel verdachten gevreesd, omdat er het risico van oneindigheid in zit. TBS wordt voor twee jaar opgelegd, maar kan daarna steeds weer met twee jaar worden verlengd. Sommige verdachten weigeren zich daarom psychiatrisch te laten onderzoeken en kiezen liever voor een lange gevangenisstraf, waarbij ze tenminste weten wanneer ze weer op vrije voeten staan.
De Wvggz geeft de rechter een andere mogelijkheid. Er kan een zorgmachtiging worden verleend, waarbij een behandeling in een gesloten ggz-kliniek wordt opgelegd.
“Ook een zorgmachtiging kan, net als TBS, een zekere oneindigheid hebben”, verklaart Poot. “Maar het uitgangspunt van de ggz is compleet anders dan bij TBS. Zodra iemand in de ggz wordt opgenomen, wordt er toegewerkt naar zijn of haar ontslag. Het is een fundamenteel andere inslag dan bij TBS, waarbij ervan wordt uitgegaan dat de maatschappij tegen een TBS-gestelde beschermd moet worden. Bij de Wvggz wordt beoogd een patiënt zo snel mogelijk terug te laten keren, en te laten functioneren, in de maatschappij. Al dan niet met verplichte medicatie, om bijvoorbeeld psychoses onder controle te houden.”
Bij de meeste psychiatrische delinquenten zal de weg via de ggz aanslaan, denkt Poot, die met instemming een bekende gezondheidsjurist citeert: “90% van onze cliënten heeft een stoornis en in 10% van de gevallen heeft de stoornis de cliënt. De Wvggz is bedoeld om bescherming, zorg en behandeling te bieden aan die 10% waarin de stoornis aan het roer staat en waarbij het de betrokkenen veelal ontbreekt aan ziektebesef en ziekte-inzicht.”
’Een potje pillen en weer op vrije voeten’
De Wvggz heeft voor een cliënt andere implicaties dan een TBS-maatregel, die tweejaarlijks door een rechter wordt beoordeeld of er een verlenging moet komen. Zodra een verdachte op last van de rechter in een ggz-instelling wordt opgenomen via een Wvggz-zorgmachtiging, is hij uit het justitiële traject en valt hij onder het gezag van de geneesheer-directeur van de instelling. En die kan zelfstandig besluiten om na afloop van de verleende zorgmachtiging niet het initiatief te nemen voor verlenging. Alleen voor een eerdere – tussentijdse – beëindiging moet de geneesheer-directeur een nieuwe medische verklaring vragen en overleg plegen met de burgemeester of de Officier van Justitie. Als – zoals in het geval in Leeuwarden (zie hieronder) - de strafrechter heeft gekozen voor een zorgmachtiging, heeft de geneesheer-directeur voor een beëindiging binnen de looptijd soms ook de toestemming van de minister van justitie nodig.
Een potje pillen en weer op vrije voeten: dat klinkt minder ingrijpend dan het is, weet Poot. “Het gedwongen mediceren van mensen met een psychiatrische aandoening is een heftige ingreep in hun leven. Vele van mijn cliënten ervaren dat hun leven door de medicatie enorm afvlakt. Zij accepteren de medicatie alleen onder de druk van een zorgmachtiging ter voorkoming van een gedwongen opname. Er zijn mensen die zo hun leven lang op anti-psychotica leven.”
“Er zit een adder onder het gras. En dat is de bedreiging van de stabiliteit van iemand voor wie geen verplichting meer geldt om medicatie te blijven gebruiken. Als zo iemand – vaak zonder voldoende ziektebesef of ziekte-inzicht – gaat stoppen met medicatie, gaat zij of hij zich in eerste instantie vaak veel beter voelen omdat de negatieve bijwerkingen van antipsychotica verminderen. Het gevaar bestaat dat ze doorschieten en dan kan het verhaal van ontregeling, psychose en gedwongen opname – vaak met een crisismaatregel - weer van voren af aan beginnen.”
******************************************************************
Wat zijn de regels?
De regels bij TBS en een zorgmachtiging verschillen. Als er een ‘gewone’ TBS-maatregel is opgelegd, kan die elke twee jaar verlengd worden. Een GZ-psycholoog of een psychiater van de TBS-kliniek geeft de rechter hiertoe een advies, om te verlengen of niet. De TBS-gestelde kan zich door een advocaat laten bijstaan, die soms zelf een psychiater inhuurt voor een contra-expertise. De rechter moet de knoop doorhakken. En daarbij wijkt de rechter nogal eens af van het advies dat de TBS-kliniek geeft.
Een zorgmachtiging op grond van de Wvggz wordt in eerste instantie voor zes maanden afgegeven. Bij een verlenging ervan vindt net zo’n rechtszitting plaats als bij een verlenging van een TBS-maatregel. Verschil met TBS is, dat de ggz-kliniek wel zonder tussenkomst van de rechter de opname kan beëindigen. Bij TBS moet ook daarvoor eerst de rechter er aan te pas komen.
******************************************************************
Is een zorgmachtiging beter dan TBS? ‘Het antwoord is jee’
“Het antwoord is: jee”, zegt een deskundig gezondheidsjurist. Omdat hij niet het risico wil lopen dat rechtszaken worden beïnvloed door zijn uitlatingen in dit interview, wil hij alleen anoniem meewerken aan dit artikel. De redactie van GGZ Totaal heeft hiermee bij hoge uitzondering ingestemd.
Jee: een samentrekking van ja en nee. De vraag luidde wat beter was, een TBS-maatregel of een Wvggz-zorgmachtiging. Die kan dus met ja en nee worden beantwoord, geeft de gezondheidsjurist aan.
“Een opname in een reguliere ggz-instelling is echt anders dan TBS. In een TBS-kliniek raak je veel rechten kwijt, met inlevering van je schoenveters en je telefoon. Die moet je door goed gedrag terugverdienen. De rechtspositie van TBS-gestelden is meer restrictief. Wel zijn er in een TBS-kliniek meer leefruimte en sportfaciliteiten dan in de ggz.”
Maar de zorgmachtiging biedt een rechter wel meer mogelijkheden. “Na afloop van TBS kan de strafrechter ongevraagd besluiten om de TBS-gestelde een zorgmachtiging op te leggen.” Dus dan gaat de patiënt van een TBS-kliniek naar een gesloten afdeling van een reguliere ggz-kliniek.
De witte en de blauwe route
De gezondheidsjurist geeft aan dat er twee manieren zijn om iemand aan een gedwongen psychiatrische behandeling te krijgen in een gesloten kliniek. “Je hebt de witte route, via de zorgmachtiging van de Wvggz, en de blauwe route, via de rechter die TBS oplegt.” De zorgmachtiging is volgens de gezondheidsjurist gereserveerd voor mensen die niet toerekeningsvatbaar zijn voor hun daden, de blauwe route - TBS - voor mensen die vaak wel ten dele toerekeningsvatbaar zijn. “En de witte route kan ook gekozen worden omdat de officier van justitie erom verzoekt.”
De witte route, de zorgmachtiging, legt veel macht in handen van de geneesheer-directeur van de instelling waar de patiënt wordt opgenomen. Er is in de Tweede Kamer een politieke strijd over geweest. “Het ministerie van justitie dacht: die geneesheer-directeur wordt straks door ons opgescheept met een lastpak, en stuurt hem dan gewoon naar huis. Maar iemand wegsturen is in de wet minder makkelijk geworden. Dat kan alleen via een medische verklaring, na overleg met de officier van justitie en de burgemeester.” En dan zijn er nog de forensische patiënten voor wie de minister van justitie medeverantwoordelijkheid draagt. Die kunnen alleen op vrije voeten worden gesteld na toestemming van de minister.
“Die achterdeur is in de Wvggz dus stroever geregeld. Maar de geneesheer-directeur heeft in de nieuwe wet uiteindelijk wel zijn ruime bevoegdheid behouden.”
Voor de cliënt maakt het uiteindelijk weinig uit: vast is vast. “Als het je tegenzit, kun je tot je dood door de staat verpleegd en verzorgd worden”, merkt de gezondheidsjurist op.
******************************************************************
De eerste zorgmachtiging die door een rechter is opgelegd
De Wvggz is sinds 1 januari van kracht. In Leeuwarden heeft de eerste rechtbank reeds een zorgmachtiging opgelegd. Het openbaar ministerie had daar tijdens de rechtszaak tegen een 31-jarige verdachte om verzocht.
De 31-jarige man was opgepakt nadat hij in psychotische toestand in een speeltuin twee jonge kinderen de ogen probeerde in te drukken. De moeder van de twee, die aan kwam snellen, sloeg hij tegen de grond. Een van de kinderen heeft hij voorts kort ontvoerd.
Voor deze zware strafbare feiten - mishandeling, vrijheidsberoving - is de man echter ontslagen van alle rechtsvervolging, nadat een psychiater en een psycholoog de verdachte onderzochten. Zij hebben beiden geoordeeld dat er bij verdachte sprake was van een psychische stoornis ten tijde van het plegen van de strafbare feiten. Zij stellen dat verdachte geheel ontoerekeningsvatbaar was. Dit betekent dat de strafbare feiten hem niet kunnen worden toegerekend. Hij is dan ook volgens de deskundige geen strafbare dader.
Hierop heeft de officier van justitie bij de rechtbank gevorderd om de verdachte te ontslaan van alle rechtsvervolging wat betekent dat aan verdachte geen straf kan worden opgelegd.
De officier van justitie verzocht de rechtbank vervolgens om de man een zorgmachtiging op te leggen. De Wvggz geeft de mogelijkheid van het verlenen van een zorgmachtiging voor personen die lijden aan een psychische stoornis. En waarbij die psychische stoornis ernstig nadeel/gevaar veroorzaakt heeft.
Het doel van de verplichte zorg is om dit nadeel/gevaar te stoppen. Tevens is de verplichte zorg er op gericht om de geestelijke gezondheid van de betrokkene te herstellen en te stabiliseren. Hiermee kan voorkomen worden dat iemand nieuwe strafbare feiten pleegt. De rechter heeft besloten de zorgmachtiging te verlenen. De rechtbank schorst de voorlopige hechtenis onder voorwaarden en de man wordt op het moment dat de schorsing ingaat overgebracht naar een gesloten zorginstelling waar zijn behandeling direct is gestart.
