Corona: laveren tussen onbekende klippen
Op het moment dat dit magazine verschijnt, is Nederland opnieuw in een lockdown. Minister de Jonge krijgt de schuld: afhankelijk van de belangen van de criticaster en de wijsheid achteraf waren zijn maatregelen te laat of te vroeg, te flexibel of te rigide, onvoldoende of juist overbodig.
Even voor het beeld: voor elke maatregel die de minister afkondigde, moest hij rekening houden met de medische, de economische én de sociale gevolgen. Hij had te maken met een onvoorspelbaar virus, waardoor hij de maatregelen nogal ’s moest aanpassen. Zodra dat gebeurde, zaten diezelfde avond talloze belangengroepen in talkshows uit te leggen waarom al die maatregelen voor hen niet nodig waren, want ”binnen hun branche zijn er nooit besmettingen én zij zijn een essentiële branche, bovendien exceptioneel zwaar geraakt door de maatregelen.” Altijd is er wel een aspect te vinden waarin de maatregelen inconsequent zijn. Vanuit de branche gezien dan.
Alsof dat niet genoeg is, roepen boa’s, burgemeesters, politiemensen eensgezind in koor dat de maatregelen niet te handhaven zijn. Vrienden en vijanden in de Kamer ruiken bloed, waarbij het opportunisme héél ver kan gaan. Onder de burgers zijn er vervolgens zo’n twee miljoen mensen die zich om soms zinnige, maar veel vaker onzinnige redenen weigeren te laten vaccineren. Daaronder een schreeuwende minderheid van complotdenkers. Aan YouTube-virologen, Twitter-artsen en Facebook-wetenschappers geen gebrek, aan IC-verpleegkundigen wel.
Tot slot wint bij sommige deskundigen de egotripperij het van de wetenschap, soms spreken de leden van het OMT zelfs datzelfde OMT tegen. Media op zoek naar een scoop doen de rest.
In die omstandigheden moet de Minister maatregelen afkondigen die gedragen worden, want zonder draagvlak worden de maatregelen natuurlijk niet opgevolgd. Ga er maar aan staan. Zou de man zijn gezin nog wel eens zien?
Kritiek op de minister? Volkomen terecht. Een standbeeld ook.
De standpunten binnen het veld
Binnen al dat verbale en soms zelfs fysieke geweld speelde de ggz het afgelopen jaar maar een kleine rol, al kwam er wel steeds meer aandacht voor het mentale welzijn. De conclusies die werden getrokken waren al net zo verstrengeld met de respectievelijke belangen van de betrokkenen als in de rest van de maatschappij: cliëntenorganisaties vonden dat de zorg tekort schoot, ggz-organisaties vonden dat ze het prima deden, commerciële organisaties zagen een gat in de markt.
Om met dat laatste te beginnen: in februari haalde het Nationaal Centrum Preventie Stress en Burn-Out (NCPSB) de landelijke pers met onderzoek waaruit bleek dat, mede door corona, ruim tachtig procent van de jongeren tegen een burn-out aan zaten. Ze zouden zelfs zwaarder mentaal belast worden dan ic-personeel. Het onderzoek bleek niet betrouwbaar: zowel de selectie van respondenten, de vraagstelling als de daar aan gekoppelde meting deugde niet. Niet onbelangrijk: het NCPSB is een bedrijf dat coaching aanbiedt om burn-out te behandelen of te voorkomen.
Minder op eigen belang, maar ook niet representatief, was het onderzoekpanel van MIND. Bij de helft van de ondervraagde cliënten was de psychische zorg tijdens de crisis achteruit gegaan. Afspraken die waren omgezet naar beeldbellen of afgezegd, tot stopgezette zorg. Er was echter ook een groep die de blijvende veranderingen in de samenleving juist als positief ervaarde. Van hen mocht de situatie zo blijven. Zij functioneerden juist beter doordat op sociaal gebied minder van hen wordt verwacht.
De uitkomsten van het panel zijn hier te lezen.
MIND en De Nederlandse GGZ hadden een duidelijk verschillende zienswijze: volgens de branche-organisatie deden ggz-aanbieders er alles aan om de zorg binnen de eisen van de richtlijn ggz en corona door te laten gaan. De Nederlandse GGZ, als vertegenwoordiger van honderd grotere ggz-instellingen, liet in een video-serie dan ook vooral zien hoe de ggz-instellingen zich inspanden om de zorg door te laten gaan.
De gevolgen van de crisis voor de bevolking.
Serieus onderzoek is er ook. In maart concluderen het CBS, het Nivel samen met de Tilburg University én het Sociaal Cultureel Planbureau onafhankelijk van elkaar dat het welbevinden van de Nederlander ondanks corona en de maatregelen gemiddeld gelijk is gebleven. Met de nadruk op gemiddeld, want vooral onder kwetsbare groepen vallen de klappen. Dat schrijven de onderzoekers, maar blijkt ook in de loop van het jaar in andere onderzoeken.
Ook andere instanties zien in februari de invloed van de maatregelen: geestelijk verzorgers zien van dichtbij dat mensen steeds verder uitgeput raken door de langdurige coronamaatregelen. Maar ze zien ook ongekende veerkracht. Het Trimbos-instituut ziet in dezelfde maand een toename van psychische klachten, zoals gevoelens van depressie en angst en problemen met slapen.
In november deed onderzoekster Anne-Kathrin Brehl een bijzondere ontdekking: ze zag dat mensen die van nature angstig zijn en geneigd zijn zich vaker terug te trekken, minder angst ervaren tijdens de lockdown. Deelnemers aan het onderzoek die anders omgingen met angst werden juist angstiger.
En wat in februari al duidelijk was, werd in november nogmaals bevestigd aan de Universiteit van Amsterdam: kwetsbaren zijn het zwaarst getroffen door de coronacrisis. Maar hoogopgeleide mensen ervaren meer werkdruk en minder sociale contacten.
Huiselijk geweld
In de laatste dagen van 2020 kwam het CBS met een zorgwekkend bericht: 1,2 miljoen personen van 16 jaar en ouder gaven in maart en april van dat jaar (2020) aan in de voorgaande 12 maanden slachtoffer te zijn geweest van een vorm van huiselijk geweld. Bij 820 duizend personen had dit een structureel karakter, dat wil zeggen dat ze het (bijna) dagelijks, wekelijks of maandelijks meemaakten. Of er een toename was geweest door de lockdown kon op dat moment nog niet worden vastgesteld.
Niet veel later kwam het Instituut Pedagogische Wetenschappen naar buiten met onderzoek naar eventuele veranderingen in (onveilige) thuissituaties van kinderen tijdens de lockdown. Het aantal slachtoffers van kindermishandeling werd tijdens de eerste lockdown hoger geschat ten opzichte van een periode zonder lockdown. Dit kwam vooral door een toename in het aantal slachtoffers van emotionele verwaarlozing, waaronder verwaarlozing van het onderwijs en het getuige zijn van huiselijk geweld. Vooral gezinnen met kinderen over wie al zorgen bestonden leken kwetsbaar. De signalen waren ernstig genoeg om er op te wijzen dat huiselijk geweld gezien moest worden als een calamiteit, een uitzonderingsreden voor de avondklok, die in januari van start ging.
Oxfam is er in november vrij duidelijk over: het aantal meldingen van geweld, inclusief huiselijk geweld, tegen vrouwen, meisjes en LHBTQI+ personen is in de eerste maanden van de corona-lockdowns dramatisch gestegen. In veel huishoudens zorgen de coronapandemie en de lockdowns voor sociale en persoonlijke angst, stress, economische druk, sociaal isolement, geweld door familieleden of partners en toenemend alcohol- en middelengebruik, wat resulteert in een toename van geweld tegen vrouwen, meisjes en LHBTQI+personen.
De signalen zijn zo indringend dat minister-President Rutte zijn voorlaatste persconferentie begint met aandacht te vragen voor huiselijk geweld.
Zelfdoding
Waar velen bang voor waren gebeurde niet: in tegenstelling tot alle verwachtingen nam het aantal zelfdodingen tijdens de pandemie niet toe. Uit de eerste cijfers dit jaar bleek zelfs dat het aantal zelfdodingen in 2020 ondanks de coronamaatregelen afnam. Dat gold ook internationaal.
De officiële cijfers, die het CBS in april naar buiten bracht, bevestigden hetzelfde beeld.
Wel nam het aantal hulpgesprekken bij 113 Zelfmoordpreventie met een derde toe, maar de stichting weet dat voornamelijk aan de toegenomen bekendheid van het nummer 113.
Toch zijn de zorgen niet helemaal verdwenen. Het CBS zette in augustus cijfers over zelfdoding van 1950 tot 2020 op een rij: in economisch slechte tijden, zoals in de jaren 80 van de vorige eeuw en de jaren 10 van deze eeuw, was een duidelijke toename te zien in het aantal zelfdodingen. Financiële problemen en werk waren daarmee een belangrijke risicofactor als het gaat om zelfmoord. En voor sommige groepen liggen dergelijke problemen ná de crisis wel op de loer.
Risicogroepen
Naast mensen die al een zekere kwetsbaarheid hebben – een mentale aandoening, eenzaamheid – komen drie risicogroepen telkens weer terug: ouderen, jongeren en zorgpersoneel.
Ouderen
Over ouderen waren er grote zorgen tijdens de eerste lockdown, vooral door de toegenomen eenzaamheid en het wegvallen van contacten. Maar hoe verging het ouderen toen maatregelen weer versoepelden? Onderzoekers keken naar de periode kort na de lockdown, tussen mei en juni 2020, en concluderen dat de situatie van ouderen in Nederland in het algemeen stabiel bleef of verbeterde. Nu er opnieuw een lockdown is afgekondigd, valt opnieuw eenzaamheid te verwachten, al wordt bezoek deze keer niet zo nadrukkelijk afgeraden.
Jongeren
Jongeren leken het zwaarder te verduren te hebben dan ouderen. Dat wil zeggen, hun problemen haalden vaker de pers. Volgens het Nivel hadden de maatregelen grote invloed op het leven van jongeren, op sociaal vlak, onderwijs en sport. Zowel de ggz als de jeugdzorg zagen een toename van psychosociale zorgbehoefte en tegelijkertijd een daling in het aantal verwijzingen hiervoor.
Overigens is dat wereldwijd het geval: het aantal mensen met een depressieve stoornis of een angststoornis is in 2020 wereldwijd met meer dan een kwart toegenomen als gevolg van de COVID-19-pandemie. Vrouwen werden meer getroffen dan mannen, en jongere mensen werden meer getroffen dan oudere leeftijdsgroepen.
In de eerste maanden van 2021 was het beeld volgens het CBS niet anders: 47 procent van de jongeren tussen 12 en 25 jaar zei dat de coronacrisis hun leven in het algemeen negatief heeft beïnvloed. Daarnaast ervoer 43 procent zowel een negatieve als positieve invloed. Een meerderheid heeft het buitenshuis leuke dingen doen en het thuis afspreken met vrienden of familie heel erg gemist. Ook gaven jongeren aan door de coronacrisis vaker stress te hebben gehad over hun opleiding of werk.
De coronacrisis droeg er aan bij dat meer studenten psychische klachten hadden zoals angst en somberheid. In vergelijking met ander onderzoek van voor de coronacrisis, ligt het percentage studenten met psychische klachten in deze meting flink hoger, concludeerde het RIVM, de GGD GHOR Nederland en de GGD’en. De zorgen rondom toenemende psychische klachten bij studenten bestaan echter al langer. Corona is duidelijk niet de enige oorzaak van deze klachten, maar zorgt dus mogelijk wel voor een uitvergroting ervan. Bij middelengebruik is dat minder eenduidig.
Het is dan ook niet verwonderlijk dat er, tijdens de tweede lockdown, meer medicijnen tegen angst en depressie voor jongeren werden voorgeschreven, zoals blijkt uit onderzoek van Nivel. Tijdens de eerste lockdown was dat veel minder het geval.
Werkers in de zorg
De derde groep die, volgens vele onderzoeken, forse risico’s loopt is het zorgpersoneel. In januari sprak het Trimbos-instituut haar zorgen uit over professionals voor psychische hulp. Het Trimbos verwachtte een hogere uitval door een toename aan druk, onder andere veroorzaakt door een grotere cliëntenstroom, onzekerheid over de duur van de crisis, mentale vermoeidheid, een gemis aan contacten met collega’s en zorgen over naasten.
En uit een peiling van beroepsverenigingen V&VN en de Federatie Medisch Specialisten bleek dat na vijftien intensieve coronamaanden een meerderheid van verpleegkundigen, verzorgenden en artsen kampte met een opeenstapeling van fysieke en mentale klachten. Zorgprofessionals waren moe, hadden angstgevoelens, piekerden veel en hadden last van slaapproblemen. Bij meer dan de helft ging het om een combinatie van klachten.
In juli hield NU.nl een ronde door de Nederlandse ziekenhuizen: in meerdere ziekenhuizen was het aantal verpleegkundigen op de intensive care (ic) dat met psychische klachten kampte tijdens de coronacrisis toegenomen.
Zorg geven is één ding, zorg vragen is een tweede. Ondanks de toenemende klachten was het gebruik van zorg door zorgmedewerkers zelf zorgwekkend laag, schreef Stichting IZZ op basis van de Monitor Gezond Werken. Terwijl 37% dat afgelopen jaar had verzuimd en zij kampten met lichamelijke (75%) en psychische klachten (30%), maakten zij minder gebruik van fysiotherapie en psychische zorg. Corona trok een zware wissel: 81% piekerde over corona, 18% was afgelopen jaar besmet met Covid-19, de helft had daar langdurig klachten van. Dit was bijna twee keer zoveel als het landelijk gemiddelde (5%).
En verder
* Sinds het begin van de pandemie heeft Akwa-GGZ maar liefst 17 keer de ‘Richtlijn ggz en corona’ aangepast. De laatste versie dateert van 30 november, vermoedelijk is de achttiende versie een feit als dit magazine online gaat. De nieuwste versie is hier te vinden.
* Steeds bekender werd het, dat niet alleen de maatregelen, maar ook een langdurig verblijf op de Intensive Care psychische klachten kan veroorzaken. Onder andere angst, depressie, PTSS en cognitieve problemen, blijkt uit onderzoek van het Radboudumc. In Oxford kwamen ze tot de conclusie dat die klachten maanden kunnen aanhouden en soms zelfs chronisch zijn.
* Het antidepressivum Fluvoxamine kan mogelijk gebruikt worden om coronapatiënten te behandelen. Uit een grootschalige studie onder bijna 1.500 coronapatiënten in Brazilië bleek dat het middel de kans op lange ziekenhuisopnames met een derde verlaagt.
* Het is verleidelijk te denken dat de gevolgen van de maatregelen ernstiger zijn dan de gevolgen van de pandemie zelf. Dat idee klopt niet, stelden onderzoekers na uitgebreid wereldwijd onderzoek van de maatregelen, covid-19 en de gevolgen van beiden.
Andere artikelen in dit jaaroverzicht:
Never a dull moment...
De ggz in 2021
Het eeuwige dillema: geld
Over de begroting, fraude en armoede
Zwarte toga’s beslissen over de witte jassen
De ggz in de rechtszaal
De kunst er vroeg bij te zijn
Over vroegsignalering en een gezonde omgeving
De kwetsbaarheid laten zien
Theater en documentaires in de strijd tegen stigma
Een onzekere toekomst
Lichtpuntjes in de jeugdzorg
Een aangekondigde catastrofe
In 2050 lijden wereldwijd 139 miljoen mensen aan dementie
En verder...
Een jaaroverzicht van de ggz is nooit compleet
